پروژه «اهل بیت(ع) در آثار دانشمندان اندلس» توسط حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا مطهری، دکترای تاریخ اسلام و رئیس و عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در دست انجام است.

حمیدرضا مطهری تاکنون سه کتاب «زندقه در سده‌های نخستین اسلامی»، «حیات، حکمت و حکومت پیامبر اعظم(ص)» و «زنان از نگاه نبوی» را تألیف کرده است و مقالات متعددی نیز در حوزه تاریخ اسلام دارد.


بنابراین گزارش، بخشی از پروژه «اهل بیت(ع) در آثار دانشمندان اندلس» در ذیل مرور می شود:

خاندان پیامبر اکرم(ص)، به توصیه آن حضرت (ص) و سفارش قرآن کریم همواره از جایگاه ممتاز و احترام ویژه‌ای نزد مسلمانان به‌ویژه دانشمندان برخوردار بوده‌اند. دانشمندان اندلس هم غالباً به این خاندان به دیده احترام نگریسته و با چنین دیدگاهی اخبار آنان را منعکس کرده‌اند. البته شرایط سیاسی، فرهنگی، زمانی و مکانی باعث شده تا تفاوت‌هایی میان دیدگاه آنان با دانشمندان شرق جهان اسلام دیده شود و گاه تفاوت‌ها و حتی تناقض و اختلاف میان خود آنان نیز مشاهده می‌شود.


اندلس که در پایان قرن اول هجری در اختیار مسلمانان قرار گرفت، شرایط سیاسی و مذهبی ویژه‌ای داشت. از طرفی اندلس هم از نظر مکانی و هم زمانی در موقعیتی بسیار دورتر از سرزمین‌های اصلی و پایگاه اولیه اسلام قرار داشت و در زمانی با اسلام آشنا شد که مسلمانانِ نخستین از میان رفته و ارتباط بدنه جامعه با مبلغان اسلام اصیل یعنی خاندان پیامبر(ع) به ویژه امامان شیعه(ع) بسیار محدود شده بود. مهم‌تر آن‌که در زمان تبادل افکار و اندیشه‌ها میان شرق و غرب جامعه اسلامی و در زمان تدوین آثار اسلامی در اندلس، دوران حضور ائمه(ع) به پایان رسیده و حاکمیت سنی مذهب سرزمین‌های اسلامی، شیعیان را در تبلیغ و نشر اندیشه‌های خود با محدودیت مواجه کرده بود.


از سوی دیگر شرایط سیاسی و مذهبی اندلس نیز وضعیت را به‌گونه‌ای رقم زده بود که جایی برای نشر عقاید شیعی باقی نمی‌گذارد. این منطقه در عصر امویان فتح شد و علی‌رغم سقوط خلافت امویان در شام، حکومت آنان در اندلس همچنان ادامه یافت. سلطه بنی امیه در همان نیمه اول قرن دوم بر اندلس و نیز گسترش مذهب مالکی و تقابل آن دو با جریان طرفدار اهل بیت(ع) باعث شد که اندیشه‌های شیعی فرصت و مجال ظهور و بروز پیدا نکردند و هرگونه تفکر و حرکتی که احتمال نزدیکی به جریان تشیع و طرفداری از خاندان پیامبر(ص) در آن دیده می‌شد، به‌شدت سرکوب می‌گردید. از این رو در آثار دانشمندان آن منطقه – به‌ویژه در دوران آغازین حضور مسلمانان – نیز کم‌تر به اخبار مربوط به خاندان رسول خدا توجه می‌شد. البته اندیشه‌های شیعی به شیوه‌های مختلف به اندلس راه یافت و حضور خود را در لایه‌های پنهان جامعه حفظ کرد و در زمانی که فشارهای سیاسی و مذهبی از آن برداشته شد خود را نشان داد. این مهم از اشعار دربار حمودیان و نیز آثار دوران متأخر به خوبی نمایان است. آثاری که در فضای سیاسی، اجتماعی و مذهبی آن زمان اخبار و دیدگاه‌های آنان درباره اهل بیت(ع) را منعکس کرده‌اند.


گفتنی است، این پژوهش ضمن بررسی آثار مهم دانشمندان اندلس به‌ویژه متون تاریخی و ادبی آنان، نوع نگاه آنان به اهل بیت(ع) را تبیین کرده و با کاویدن متون آن‌ها دیدگاهشان را در این باره بررسی می‌کند؛ طبیعی است که بر اساس این رویکرد منابعی مورد توجه قرار دارند که در بردارنده اخباری از خاندان پیامبر(ص) باشند. این اثر در مرحله اصلاحات نهایی قرار دارد.

آرمان هیأت