از ذاکران پیشکسوت روایت شده: شایسته نیست مداح  مجلس خود را تا سطح درک حاضران پایین بیاورد، بلکه مجلس‌گردانی‌اش باید چنان پربار و پرشور باشد که حاضران را هم برانگیزد و هم بیاموزد؛ تا بکوشند سطح خود را به حد درک مجلس آن مداح برسانند. این نکته ساده اما کلیدی که اغلب با کم توجهی  ذاکران و مداحان جوان روبه‌رو می شود، ناظر به یکی از بزرگترین خلاء ها و چالش هایی است که در این حوزه همواره احساس شده است، تا جایی که در سالهای اخیر ضرورت ارتقاء سطح دانش علمی ذاکران به یکی از مهمترین جنبه های مورد تاکید برای کسانی که تازه وارد این حوزه شده اند بدل شده است.

هنوز هم بسیاری از کسانی که وارد این وادی می‌شوند، یا به صورت خودآموخته و تجربی آغاز به کار می‌کنند و یا در بهترین حالت، آموزش‌هایی ابتدایی و عملی را نزد پیشکسوتان پشت سر می‌گذارند. وقتی نیاز چندانی برای آموزش علمی احساس نشود؛ رشد پژوهش و  تامین منابع علمی نیز اگر متوقف نشود، به کندی پیش خواهد رفت.




آنچه گفته شد نشان از این واقعیت دارد که نه تنها ذاکران که اهل فن و پژوهشگران نیز کمتر ضرورتی برای پژوهش‌های علمی احساس کرده‌اند. از همین سبب پس از درگذشت ذاکران نامدار قدیمی که به واسطه قریحه و غریزه و خلق و خوی جستجوگر خویش مراحل استادی را پشت سرگذاشته‌اند، جوانان کم تجربه‌ای جای آنها را گرفته‌اند که نه با اصول و مبانی ستایشگری و ذاکری آشنا بوده‌اند و نه از تاریخ مرثیه‌خوانی چیزی می‌دانستند.

مهدی امین فروغی از جمله آن چهره‌هایی است که چندین دهه از عمر خود را پای تحقیق و پژوهش درباره موسیقی و اسلام گذارده و از جنبه‌های مختلف به غور و بررسی در آن پرداخته است. این پژوهش‌ها در قالب کتابهای گوناگون منتشر شده که تاحد زیادی خلاء آثار تخصصی در این زمینه را پرکرده‌اند، از جمله تازه ترین آثار این پژوهشگر می‌توان به کتاب نفیس «شعر و موسیقی در نوحه‌های طهران قدیم» اشاره کرد که به ثبت و ضبط نوحه های قدیمی به صورت نت‌نویسی شده، اختصاص یافته و کاری ارزنده در راستای حفظ این آثار برای نسل های بعد است.

 نکته‌ی کلیدی در آثار مهدی امین فروغی، نوع رویکرد متفاوت و در عین حال فکر شده او به اسلام و موسیقی است. به چند و چون مباحث فقهی نمی‌پردازد، هر آنچه از سازوکاری موسیقیایی ردیابی کرده  به روشی علمی و فنی مورد بررسی قرار می‌دهد و یا ثبت و ضبط می کند. در واقع موضوع اغلب کتاب‌های او بجای اسلام و موسیقی، موسیقی در اسلام است! به واقع او به بررسی علمی نواهای روحانی و نوحه ها و ستایشگری‌های ذاکران پرداخته است و با کنار گذاشتن اگر و اماهای فقهی درباره اینکه این آواهای مذهبی را می‌توان نوعی موسیقی نامید یا نه (برخی از بکاربردن موسیقی در این باب ابا دارند!) به ثبت دقیق این مرثیه خوانی ها و نت نویسی آنها پرداخته است.

«موسقی و ستایشگری» اثر مهدی امین فروغی، کتابی است که به نیت برداشتن گامی در راستای زدودن چنین خلاء‌هایی به جهت آشنایی ذاکران و ستایشگران با مبانی موسیقی آوازی و دیگر مباحث مرتب با آن تالیف شده است.

این کتاب که به تازگی به همت نشر خیمه، با کتاب‌پردازی و سروشکلی مقبول به بازار کتاب عرضه شده است، قریب به دو دهه پیش از این (در سال 1378) با نام «هنر مرثیه خوانی» توسط نشر نیستان منتشر شده بود و در پی آن نیز مجموعه‌‌ای 12 جلدی به همین نام، توسط نشر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با رویکردی آموزشی به بحث نوحه خوانی عرضه شده بود.  به هر روی ویراست تازه این اثر که در زمان خود اثری یکه و پیشرو محسوب می‌شد، هم اکنون دوباره در دسترس علاقمندان قرارگرفته است. با وجود اینکه در طول این سالها منابع دیگری نیز برای استفاده علاقمندان وارد بازار کتاب شده است، اما کتاب حاضر همچنان اثری خواندنی و سودمند محسوب می‌شود، به خصوص برای آنها که می‌خواهند نخستین گام ها را در این حوزه محکم بردارند.
  
کتاب افزون بر مقدمه نویسنده از پنج فصل تشکیل شده است:
«نگاهی گذرا به تاریخ موسیقی»؛ «آشنایی مقدماتی با ردیف موسیقی ایران»، «نشانه‌ها و قواعد خط موسیقی»، «نوحه‌ها»، «مهارت‌های آوازی». این پنج سرفصل ناظر به مباحثی است که هر ذاکر برای مداحی به شیوه درست و حرفه‌ای باید نسبت به آنها آشنایی و اشراف کافی داشته باشد.

مهدی امین فروغی کتاب خود را با مقدمه ای مفصل و خواندنی آغاز می‌کند، مقدمه‌ای که در آن به تبار شناسی سنتهای موسیقی مذهبی اسلامی در تاریخ ایران پرداخته است و پس از اشاره به پیدایش روضه‌خوانی و همچنین عزاداری در تاریخ ایران، نگاهی گذرا دارد به چگونگی برگزاری این مراسم‌ها در دوره‌های مختلف تاریخی و همچنین نشان می‌دهد چگونه و چرا در دوره‌هایی همانند روزگار صفویان شاهد رشد این مهم بوده‌ایم.

در سراسر این کتاب می‌توان حساسیت ویژه نویسنده را روی مرثیه‌خوانی و قابلیت‌هایی که یک مرثیه‌خوان باید داشته باشد مشاهده کرد. امین فروغی باور دارد که مرثیه‌خوان قرار است با هنر خود تاثیری عمیق برمخاطب بگذارد و این تاثیر گذاری همانقدر که نیازمند قریحه و استعداد است، نیازمند شناخت و پرورش نیز هست. «برای آنکه بتوانیم حالت ها و احساس های مختلف را به شنونده درست منتقل کنیم، باید حالت هر نغمه را بدانیم و بین موضوع مشخص شده و شعر و آهنگ آن، هماهنگی ایجاد کنیم و این میسر نیست مگر اینکه لوازم کار را در اختیار داشته باشیم»

از این روست که برای توفیق در مرثیه‌خوانی باید در مجموعه‌ای از علوم متبحر بود، دانستن موسیقی، تسلط بر ادبیات و شناخت شعر، احاطه بر تاریخ و رموز سخنوری، آشنایی با هنر تصویرسازی و همچنین شناخت اصول روان شناسی مخاطب و ... تعدادی از شاخه‌های مختلفی است که مرثیه خوان باید با آنها آشنا بوده و یا حتی بر آنها اشراف کامل داشته باشد.

برخورداری از چنین نقطه نظری، باعث شده نویسنده، در پنج فصل مورد اشاره با رویکردی حساب شده و نظام‌مند، بستری برای آشنایی اولیه با موسیقی، به نیت استفاده در مرثیه‌خوانی، فراهم آورد. شکی نیست که برای ورود به هر حوزه ابتدا باید با تاریخ آن آشنا شد، فصل اول کتاب نیز نگاهی اجمالی دارد به تاریخ موسیقی ایران؛ در دوره: اول موسیقی ایران باستان یعنی قبل از حمله اعراب به ایران؛ و موسیقی ایران در دوره پس از ورود اسلام به این سرزمین. مرثیه خوان به زبان فارسی می‌خواند، پس برای ارائه کاری با کیفیت و تاثیرگذاری باید با ردیف‌ها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی آشنا باشد، دستگاه‌های هفتگانه موسیقی ایرانی نیز موضوع بحث فصل دوم این کتاب است.

برای دانستن هر چیز باید زبان و خط آن را آموخت؛ موسیقی نیز خط خاص خود را دارد و آموختن تئوری موسیقی بدون آشنایی با نشانه‌ها و قواعد خط موسیقی میسر نیست. بنابراین در  فصل سوم کتاب خواندن و نوشتن نت‌های موسیقی به شکلی موجز و فشرده به مخاطب آموزش داده می‌شود.

فصل چهارم نویسنده به سراغ تعدادی از نوحه‌های قدیمی رفته و به نت نویسی و آوانگاری این نوحه‌ها پرداخته است. این فصل منحصر به فرد از دو جنبه اهمیت دارد. از یک سو تعدادی از نوحه‌های قدیمی به شیوه ای علمی ثبت و ضبط شده‌اند و در واقع با این نت‌نویسی این نوحه‌ها برای همیشه ماندگار و حفظ می‌شوند. از سوی دیگر نویسنده کتاب با این تمهید آنچه در فصل پیش به خواننده درباره قواعد خط موسیقی آموخته به شکلی عملی نیز مورد تمرین قرار می‌دهد.

پایان بخش کتاب، «کسب مهارت آوازی» مورد توجه قراگرفته است. شناخت اصول علمی فن خوانندگی، اعم از روش های تقویت و پرورش صدا، تقویت اندام های گفتاری و طرز تلفظ صحیح، شکل تنفس و... از جمله ضرورت های این مهم هستند که در این بخش توضیح داده می شوند.

خلاصه سخن اینکه «موسیقی و ستایشگری» در نوع خود کتابی است منحصر به فرد که با رویکردی جامع و اما با زبانی موجز آنچه را که هر علاقمند به نوحه‌خوانی یا ستایشگری در آغاز راه باید بداند به خواننده ارائه کرده است.

نویسنده کتاب با تاکید بر ضرورت پژوهش، مطالعه و آموزش در این زمینه، بستری را فراهم آورده است که ذاکران جوان از اهمیت و ظرافت‌های تئوریک و علمی کار خود آگاه شوند؛ خاصه از این سبب که در جامعه اسلامی وظیفه‌ای دشوار بردوش آنان گذاشته شده است. وظیفه‌ای که غفلت از آن می‌تواند حکایت همان قاری ناخوش آوازى باشد که به بانگ بلند قرآن همی‌خواند و ... الخ.

«موسیقی و ستایشگری»
نویسنده: مهدی امین‌فروغی
ناشر: خیمه، چاپ اول 1396
244 صفحه، 12000تومان

آرمان هیأت