امروز ۲۳ ذی‌القعده و به روایتی سالروز شهادت حضرت علی بن موسی الرضا(علیه‌السلام) است، ۲۳ ذی القعده روز بسیار شریفی است، این روز زیارتی مخصوص امام رضا (علیه‌السلام) است و زیارت آن حضرت از دور و نزدیک سنت است. همه عاشقان حضرت در چنین روزی از جای جای ایران و جهان خودشان را به صحن و سرای منور رضوی می‌رسانند تا از این فرصت ویژه زیارتی خوشه‌ای برای کسب معرفت الهی و انس با امام هشتم(علیه‌السلام) برچینند.
‌در باب زیارت حضرت ثامن الحجج(علیه‌السلام) بارها صحبت کرده‌ایم، اما همین مناسبت‌ها فرصتی مغتنم برای واکاوی جایگاه زیارت این امام همام و حفظ آثار و برکات آن در زندگی ماست که برای کسب معرفت بیشتر درباره زیارت حضرتش، با حجت الاسلام والمسلمین دکتر سیدمهدی میرباقری رئیس فرهنگستان علوم اسلامی قم و کارشناس معارف اسلامی گفت و گویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

 استاد میرباقری! زیارت ائمه هدی(علیهم السلام) چه جایگاهی در فرهنگ دینی ما دارد؟
زیارت فرصتی برای نزدیک شدن به معرفت الهی است که از وادی ولایت امام(علیه‌السلام) عبور می‌کند و هدف ما از زیارت این است، عهدهایی را که با خدا بسته و از آن‌ها تخطی کرده بودیم؛ دوباره تحکیم و نو کنیم، زیرا خیلی وقت‌ها از عهدمان تخلف می‌کنیم، در واقع تخلف گناه به هم زدن این عهد هست. امام رضا(علیه‌السلام) در روایتی فرمودند: اگر آخر شب حساب و کتاب کردید و متوجه شدید، در طول روز مرتکب گناه شده‌اید، چند کار انجام دهید؛ نخست اینکه عهدتان را با امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) نو کنید. گناه، خروج از عهد ولایت است، پس لازم است پس از ارتکاب گناه دوباره با امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) بیعت کنیم، چون قرار این بود که ما دنباله رو حضرت باشیم.
بنابراین، وقتی این عهدهایمان کهنه می‌شود، می‌آییم محضر امام رضا(علیه‌السلام) عهدهایمان را تکرار، کامل و نو می‌کنیم، همان طور که هر روز صبح در دعای عهد، عهدمان را با امام زمان(عجل الله تعالی فرجه) نو می‌کنیم. پس نکته اول اینکه زیارت، تجدید عهد با امام است، حتی اگر انسان کمترین تخطی از ولایت امام مرتکب شود، باید دوباره عهدش را نو کند.

بارها تأکید شده زیارت به قصد قربت خدای متعال انجام شود، ‌ از نگاه شما چه رازی میان زیارت امام معصوم(علیه‌السلام) و نزدیکی به خدا وجود دارد؟
زیارت تجدید عهد با خداست که از مسیر ولایت امام معصوم برای ما حاصل می‌شود و این راز مهمی است؛ زیرا زیارت چیزی جز حرکت به سمت خدای متعال و قصد خدای متعال نیست. البته با توجه به این نکته که قصد خدای متعال از مسیر ولایت ائمه(علیهم السلام) واقع می‌شود. چنان که در زیارت جامعه کبیره این طور اشاره شده: «من أراد الله بدأ بکم» هر که اراده توحید می‌کند و می‌خواهد به سمت خدا برود و به مقامات توحیدی برسد، باید از مسیر ائمه(علیهم السلام) که صراط مستقیم و صراط معرفت و بندگی و راه عبودیت و محبت خدا هستند طی طریق کند. بنابراین زیارت قصد تقرب به خدای متعال و عین توحید است؛ یعنی برخلاف آنچه دشمنان اهل بیت(علیهم‌السلام) می‌گویند و کج فهمی دارند نه فقط زیارت شرک نیست، بلکه عین توحید است. اگر کسی می‌خواهد به توحید برسد، راهش زیارت امام(علیه‌السلام) است. در آداب زیارت حضرت علی بن موسی الرضا(علیه‌السلام) که شاید از امام هادی(علیه‌السلام) باشد و در حرم می‌خوانیم، چنین آمده است: وقتی از خانه خودتان خارج می‌شوید و می‌خواهید از شهر خودتان به سمت مشهد مقدس حرکت کنید، درِ منزلتان بایستید و این چند جمله را بگویید: «بسم الله و بالله و الی الله و الی ابن رسول الله، حسبی الله توکلت علی الله، أللهم الیک توجهت و الیک قصدت و ما عندک أردت».

زائران ثامن الحجج(علیه‌السلام) در آداب زیارت حضرت به رعایت چه نکاتی توصیه شده اند؟
در آداب زیارت حضرت رضا(علیه‌السلام) به رعایت ۸ نکته توصیه موکد شده است: در آغاز سفرتان ابتدا بگویید: «بسم الله و بالله» زیرا می‌خواهید در وادی ولایت معصوم که وادی با عظمتی است پا بگذارید و جز با استمداد از خدای متعال کسی نمی‌تواند زائر شود. پا به حریم ولایت معصوم گذاشتن نیاز به استمداد و کمک گرفتن از خدا دارد، در این مسیر نمی‌شود به حول و قوه و توانایی‌ها و ذهن و روح و ریاضت خود تکیه کرد، بلکه باید با اتکا به حضرت حق و با استعانت از خدای متعال قدم در وادی زیارت و توحید گذاشت: «بسم الله و بالله». حال مقصدتان چیست که با بسم الله شروع می‌کنید؟ کجا می‌خواهید بروید؟ «بسم الله و بالله و الی الله» سفر، سفر الی الله است. یعنی از خانه تان که بیرون می‌آیید مسافر خدا هستید، مهاجر الی الله هستید. البته با توجه به این نکته که در هجرت به سوی خدا و سفر الی الله چهارمین جمله این است: «و الی ابن رسول الله» یعنی وقتی می‌خواهید به سوی خدا بروید، از طریق امام رضا(علیه‌السلام) می‌روید. یعنی در آغاز سفر این طور می‌گوییم: حرکت می‌کنم به سوی فرزند رسول خدا. این حرکت به سوی امام رضا(علیه‌السلام) که فرزند رسول الله(صلی الله علیه و آله) است، در واقع حرکت الی الله است. «بسم الله و بالله»، آغاز راه و مقصد «الی الله و الی ابن رسول الله» است. در این فراز این طور نیامده: «الی ابن رسول الله و الی الله» چون قصد اول از زیارت، خداست، ولی این مقصد از مسیر تقرب و زیارت امام و از وادی ولایت امام(علیه‌السلام) عبور می‌کند. چطور انسان بدون نماز و روزه و شب زنده داری نمی‌تواند به خدا برسد، در حالی که این عبادات در مقابل امام مهم نیستند، امام(علیه‌السلام) اصل همه عبادات و طریق توحید است، امام صراط مستقیم، باب الله، سبیل الله و وجه الله است. پس نکته دوم اینکه ما وقتی زیارت می‌کنیم، مقصدمان خدا است و می‌خواهیم به خدا برسیم. بنابراین همان ابتدا باید دم در بایستیم و بگوییم: «بسم الله و بالله» و حرکت در این وادی را با نام خدا و با استعانت از خدای متعال شروع کنیم، چون سفر به سوی خداست. حال کسی که می‌خواهد سفر «الی الله» داشته باشد، باید از مسیر «الی ابن رسول الله» حرکت کند، باید رو به امام رضا(علیه‌السلام) کنیم و راه دیگری جز این راه نیست. بعد می‌گوییم «حسبی الله، توکلت علی الله» حال در این سفر بزرگ و با عظمت که سفر در وادی ولایت و وادی توحید است، هیچ سرمایه‌ای نداریم جز خداوند متعال: «حسبی الله»، دست خالی هستیم و خدای متعال ما را کفایت می‌کند و برای این مسافرت با عظمت و پر هیبت، زاد و توشه‌ای جز خود خدا و توکل کردن بر خدا نداریم: «توکلت علی الله»، در این مسیر به خدا توکل می‌کنم. عبارت دیگر «اللهم الیک توجهت و الیک قصدت و ما عندک اردت»، خدایا من به تو توجه کردم و اینکه رو به امام رضا(علیه‌السلام) می‌آورم، در واقع می‌خواهم به آن خزائنی که در نزد توست برسم و مقصد واقعی من آنجاست، اما این مقصد با ولایت امام(علیه‌السلام) حاصل می‌شود. بنابراین زائر امام رضا(علیه‌السلام) باید «راحل الی الله» باشد و به سوی خدا کوچ کند.

خواندن اذن دخول چه تأثیری برای آمادگی زیارت و قدم زدن در بارگاه امام هشتم(علیه‌السلام) و سایر حضرات معصومین(علیهم‌السلام) دارد؟
این مسئله بسیار اهمیت دارد؛ زیرا حرم امام رضا(علیه‌السلام) و سایر معصومین(علیهم السلام) بیت النور و از خانه‌های نبوت است، وقتی انسان به سوی امام می‌آید و به حرم امام می‌رسد، فرموده اند: دم در حرم بایستید و اذن دخول بخوانید. اذن دخول یعنی اینکه بدانید اینجا جای مهمی است، نمی‌توان سر را زیر انداخت و رفت. باید به انسان اجازه ورود بدهند. یک اجازه‌ای به همه داده‌اند، حتی به دشمنان. به همه دوستان هم امام رضا(علیه‌السلام) یک اجازه‌ای داده‌اند. هنگام ساخت حرم مرحوم شیخ بها به معمار حرم گفته بود، دربند آخری را که می‌خواهی بسازی صبر کن من بیایم. معمار دو سه شب پی در پی در خواب امام رضا(علیه‌السلام) را دید که به او فرمودند: «بساز و کارت را ادامه بده.» او هم ساخت. شیخ بها آمد و گفت چرا این کار را کردی؟ گفت: آقا امام رضا(علیه‌السلام) در خواب فرمودند و چون خواب سه بار تکرار شد من هم ساختم. شیخ بها گفت: من می‌ساختم یک طلسمی در اینجا ایجاد کنم که اهل یک سلسله گناهان شدیده از این به بعد نتوانند جلوتر بیایند، اما امام رضا(علیه‌السلام) اجازه ندادند. فرمودند: «بگذارید همه بیایند، اینجا دریاست، همه باید بیایند شست‌وشو شوند، نمی‌شود گناهکار در دریا خودش را نشوید.» بنابراین حرم امام رضا(علیه‌السلام) که مشرف می‌شویم، به همه اجازه ورود داده‌اند، ولی یک مقاماتی است که بدون اذن دخول نمی‌توان وارد شد. حرم امام مانند قرآن است. ظاهر و باطن دارد، باطنش هم باز بطنی دارد. در ظاهر همه دوستان می‌آیند و همه هم بهره می‌برند، اما اگر بخواهید اجازه ورود به باطن بدهند، دم در بایستید با همان عبارات اجازه بگیرید و از ایشان این چنین بخواهید: «آقا آن اجازه‌ای که به بهترین دوستان و زائرانت می‌دهی به من بده، یعنی آن اجازه‌ای که به سلمان، ابوذر یا به بهترین عالم فقیه داده‌اید همان اجازه را به من بدهید.» اگر کسی این طور امیدوار بود و دم در حرم این طور اجازه گرفت، درهای باطن حرم به رویش باز می‌شود.

خواندن زیارتنامه چه تأثیری برای برقراری ارتباط معنوی زائر با امام معصوم دارد؟
یکی دیگر از آداب زیارت این است که در حرم امام زیارتنامه بخوانید. زیارتنامه یعنی به امام سلام کرده و عهدتان را با امام نو کنید. عهدهای ما همین فرازهایی است که در زیارتنامه می‌خوانیم. زیارت جامعه کبیره و بقیه زیارات قرارهای ما با امام(علیه‌السلام) است. آن وقت به هر شأنی از شئون امام که سلام می‌کنید، بابی از همان شأن به سوی شما گشوده می‌شود. در زیارت جامعه این طور می‌گوییم: «السلام علی محال معرفة الله» شما محل استقرار معرفت خدا هستید، «مساکن برکة الله». به امام عرضه می‌داریم: «التامین فی محبة الله» شما در مقام محبت به مقام تمام رسیدید، «المخلصین فی توحید الله» شما در توحید به مقام اخلاص رسیدید. فراموش نکنیم تکرار هر صفتی از صفات امام و هر کمالی از کمالات امام راهی است به سوی خدا. وقتی به یک صفت امام سلام می‌کنید، غیر از این است که به صفت دیگرش سلام می‌کنید، این سلام یک جواب دارد و آن سلام جواب دیگری. وقتی ما زیارتنامه می‌خوانیم، در واقع در محضر امام رضا(علیه‌السلام) اقرار می‌کنیم که آقا ما برای شما این مقامات را قایل هستیم و می‌خواهیم از این راه به سوی خدا برویم؛ در این صورت است که راه‌های ما به سوی خدا گشوده می‌شود. بنابراین در بسیاری از زیارات چنین آمده است که پیش از خواندن زیارتنامه ابتدا تکبیر بگویید. به طور مثال در زیارت جامعه کبیره امام هادی(علیه‌السلام) فرمودند: اول شهادتین بگویید، زیرا اگر انسان به توحید و نبی اکرم(صلی الله علیه و آله) معتقد نباشد، زیارت امام(علیه‌السلام) معنایی ندارد. بعد می‌فرمایند صد تکبیر بگویید؛ در معنای این تکبیرها بعضی از بزرگان فرموده‌اند که گفتن تکبیر پیش از شروع زیارت برای این است که مبتلا به غلو در حق امام نشوید و عظمت الهی در دلتان جلوه کند، چون غلو یعنی انسان امام را خدا بداند.

آرمان هیأت