موضوع «زیارت» یکی از نقاط اختلافی میان آیین تشیع و فرقه ضاله وهابیت است که در ایام حج و حضور حجاج ایرانی در سرزمین وحی، می‌تواند به یک چالش بدل شود. شاید تمام ابعاد زیارت برای افرادی که در مشاهد شریفه حضور می‌یابند شناخته شده نباشد. به همین منظور بر آن شدیم که حول محور این موضوع، با جمعی از اندیشمندان و پژوهشگران حوزه مذهب تشیع به گفت‌وگو بنشینیم و در باب ابعاد مختلف فرهنگ زیارت و  جایگاه آن در تحقق اهداف متعالی دین اسلام بحث کنیم. در همین خصوص گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا زائری، کارشناس مسائل دینی و فرهنگی انجام دادیم که مشروح آن از نظر می‌گذرد؛
زائری در ابتدا به موضوع کارکرد فرهنگی زیارت اشاره کرد و گفت: زیارت، مهم‌ترین عنصر در پویایی و روزآمد شدن و طراوت و شادابی مکتب اهل بیت(ع) است. زیارت، مهم‌ترین عاملی است که رکن معنویت را در این مکتب زنده می‌کند. اگر ما بخواهیم شاخص‌های مکتب اهل بیت(ع) را معرفی بکنیم، معنویت یکی از مهم‌ترین عناصر است و زیارت، عاملی است که فضای معنوی را زنده نگه می‌دارد. زیارت، رابطه انسان معتقد و مومن را با پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) زنده و پویا نگاه می‌دارد.
وی افزود: با زیارت، همه معارف دینی تجدید می‌شود. در زیارت، انسان مومن خودش را در یک رابطه مستقیم می‌بیند و ایمان خودش را دارای استمرار و به شکل زنده، درک و دریافت می‌کند. اینکه در طول تاریخ، این معنویت و حس و حال و رابطه حفظ شده و بعد از هزار و چهارصد سال، امروز حتی شهدای مدافع حرم خودشان را جزء یاران اباعبدالله(ع) احساس می‌کنند و باور دارند که کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا، باور دارند که اگر گفتند «یالیتنا کنّا معکم» امروز می‌توانند وارد آن میدان شوند و در آن عرصه حضور داشته باشند، عامل اصلی‌اش زیارت است.
زائری در توضیح اینکه چرا اهل بیت(ع) اینقدر بر موضوع زیارت تأکید کرده‌اند، گفت: شاید از این زاویه بشود به این مسئله نگاه کرد که امام صادق(ع) یک فرصت تاریخی پیدا کردند برای بازسازی معارف و باورها و اعتقادات پیروان مکتب اهل بیت(ع). آن موقعیت تاریخی، شرایطی را ایجاد کرد که حضرت بتوانند به نهادهای فرهنگی و اجتماعی توجه بکنند و بازسازی اعتقادی انجام بدهند. علت اینکه حضرت را به عنوان پیشوای مذهب شیعه می‌شناسیم، همین است و الا مذهب شیعه و مکتب اهل بیت(ع) از زمان خود پیامبر اکرم(ص) آغاز شده بود. چنانکه تعابیر مکرری از خود پیامبر اکرم(ص) به عنوان «شیعه علی» نقل شده است.


صیانت از باورهای دینی در سایه زیارت
کارشناس فرهنگی ادامه داد: اتفاقاتی که در دوره اموی روی داد و خصوصا حادثه کربلا، باعث شد که یک گسستگی و یک شکاف اجتماعی به وجود بیاید و پریشانی جدی در حوزه فرهنگ و معارف صورت بگیرد. امام صادق(ع) با تأکید و توجه بسیار جدی به موضوع زیارت، سعی کردند که آن سازمان‌دهی معنوی را انجام بدهند. امروز وقتی ما نگاه می‌کنیم، می‌بینیم در طول این قرن‌ها، همین رابطه معنوی بین مردم و امامان معصوم(ع) توانسته است آن باور و عقیده را حفظ بکند. نه‌تنها برای محبین و معتقدان و شیعیان ایران و عراق و مناطق همجوار که ارتباط نزدیک دارند، بلکه حتی وقتی نگاه کنید، می‌بینید که مسلمانانی که از کشورهای دیگر می‌آیند و به طور خاص، شیعیانی که از راه‌های دور می‌آیند با حضور در این بقاع متبرکه و اماکن مقدس، یک ارتباط معنوی در خودشان احساس می‌کنند.
حجت‌الاسلام زائری تصریح کرد: حتی عجیب است که کسانی که غیرمسلمانند، وقتی در این فضای معنوی قرار می‌گیرند، کاملا آن مغناطیس و جاذبه معنوی را احساس می‌کنند و به آن اعتراف دارند. چه برسد به کسانی که با تمام وجود، این اعتقاد و باور را دارند که آن امام زنده است، سلام آنها را می‌شنود و پاسخ آنها را می‌دهد. نکته اصلی اینجاست که در این باور و اعتقاد، امامی که به زیارت و دیدار او رفته‌اند یک مرده‌ای که در واقع از دنیا رفته باشد و کار او تمام شده باشد نیست،  بلکه زیارت عنصر زمان و مکان را تغییر می‌دهد.


زیارت، عامل زمان و مکان را تغییر می‌دهد
وی خاطر نشان کرد: سیدالشهدا در یکی از تعابیری که از ایشان قبل از شهادت نقل شده است، هنگامی که پیغامی به دیگران دادند و یاری خواستند، تعبیرشان این است که : «فَکَاَنّ الدّنیا لَم تَکُن وَکَاَنّ الاخِرَةَ لَم تَزَل»؛ یعنی گویی اصلا دنیا تمام شده و نبوده و انگار آخرت همچنان برقرار و پیوسته است. مفهوم زمان در این رابطه تغییر می‌کند. من در ارتباط با آن امام معصوم، دیگر با یک فردی که از دنیا رفته و تمام شده است روبرو نیستم، بلکه احساس می‌کنم او در همین لحظه حضور دارد و همین جا کربلاست و من در مقابل یک انتخاب و یک تصمیم‌گیری حیاتی و جدی قرار گرفته‌ام.
وی اضافه کرد: این اتفاق در زیارت امام هشتم(ع) هم برای ما رخ می‌دهد. همین رابطه معنوی در رابطه با امام هشتم(ع) هم هست و در هر کدام از بقاع متبرکه دیگر هم این رابطه معنوی و این احساس به وجود می‌آید و زندگی‌ساز می‌شود. کسی که از زیارت بر می‌گردد باور و اعتقاد دارد که زندگی دوباره را آغاز کرده است و این احساس و این باور و این اعتقاد، قرار است که در زندگی روزمره او جریان و سریان پیدا بکند.
زائری در ادامه در خصوص اهمیت کتاب کامل‌الزیارات در تحکیم فرهنگ زیارت اظهار کرد: کتاب کامل‌الزیارات در بین کتاب‌های حدیثی به دلایلی از اهمیت و جایگاه خیلی زیادی برخوردار است. یک دلیلش خود کتاب است؛ یعنی شکل جمع‌آوری و مضامینش، نوع انتخاب احادیث که همه احادیث مطمئن و صحیح است که با وسواس انتخاب شده است و چینش بسیار هوشمندانه و ظریفی دارد. همین باعث شده است که این کتاب در موضوع خودش ویژگی بسیار جدی داشته باشد.


شوق به زیارت با مطالعه «کامل‌الزیارات»
وی افزود: آن‌طور که از متن این کتاب برمی‌آید، شاید برخی فکر کنند که محتوای کتاب، متن زیارت‌نامه‌های اهل بیت(ع) است در حالی که بخش اندکی از این کتاب، زیارت‌نامه‌های معتبر و صحیح هست. بیشتر کتاب، مفهوم زیارت و ثواب و فضیلت زیارت و ترغیب مردم به زیارت اهل بیت(ع) است. طوری که من ندیدم کسی این کتاب را بخواند و و ورق بزند و بلافاصله شیفته سفر و زیارت نشود و تمام تلاش خودش را نکند برای زیارت. با اطمینان می‌توانم بگویم هرکسی این کتاب را خوانده حتما بعدش به زیارت اهل بیت(ع) خصوصا سیدالشهداء(ع) که نقطه کانونی و اساس این کتاب را تشکیل می‌دهد، مشرف شده است.
وی در ادامه گفت: نکته دوم، خود صاحب کتاب است. جناب ابن‌قولویه از چهره‌های برجسته در میان علمای متقدم شیعه است. استاد ایشان مرحوم کلینی و شاگرد برجسته ایشان مرحوم شیخ مفید است که حضور این بزرگواران در این کتاب تجلی پیدا کرده است. خود ابن‌قولویه و اهمیتش باعث این می‌شود که کتاب اهمیت بیشتری پیدا کند. قبلا این کتاب چاپ شده و نسخه‌های مختلفی از متن کتاب و ترجمه‌های آن به زبان فارسی وجود دارد.
زائری به ویرایش جدید کتاب کامل‌الزیارات اثر بهراد جعفری نیز اشاره کرد و گفت: کار ارزشمندی که جناب آقای بهراد جعفری در ویرایش جدید کتاب انجام داده‌اند، دو وجه دارد: یک وجه، تصحیح کتاب است که با دقت انجام شده است. سال‌ها تجربه جناب جعفری در محضر مرحوم میرزاعلی‌اکبر غفاری، حدیث‌شناس و عالم برجسته و کم‌نظیر معاصر باعث شده است که با وسواس و دقت زیادی این کار را انجام بدهند و نسخه‌ای از کامل‌الزیارات عرضه بکنند که با اطمینان بیشتر می‌شود به سراغش رفت.
زائری عنوان کرد: تصحیح متن خودش بسیار مهم است. به دلیل اینکه متأسفانه یکی از مشکلاتی که در کتاب‌های حدیثی داریم، اشکالاتی است که در طول قرن‌ها در متن احادیث به وجود آمده است. خود همین، خیلی سوء تفاهم‌ها و اشکالات به وجود آورده است. این نسخه، این اطمینان را برای ما به وجود آورده است که با متن پیراسته و مطمئنی روبرو هستیم. کار دومی که آقای جعفری کرده‌اند اعراب‌گذاری دقیق متن است که حتی اگر کسی خیلی تسلط به زبان عربی و متون حدیثی نداشته باشد، بتواند از این کتاب استفاده بکند. در عین حال که پاورقی‌ها و توضیحات و شرح‌هایی که ایشان از کتاب‌های مختلف جمع‌آوری کرده خیلی قابل استفاده است.
زائری در خصوص میزان دقت مرحوم علی‌اکبر غفاری در تصحیح و ترجمه آثار حدیثی بیان کرد: به عنوان مثال در یک حدیثی ذکر شده است که با زیارت سیدالشهدا(ع) خداوند گناهان انسان را می‌آمرزد. عبارت حدیث «ماتقدم و ماتأخر من ذنب» است که در قرآن وجود دارد. خیلی از افراد را دیده‌ام که متأسفانه در ترجمه این عبارت قرآنی و در ترجمه احادیث در این مضمون دقت نمی‌کنند و آن را به این شکل ترجمه می‌کنند که «خداوند گناهان گذشته و آینده شخص را خواهد آمرزید» که ترجمه نادرستی هست و موجب شبهه و اشکال و ایراد می‌شود. مرحوم غفاری این سوال را پاسخ داده بودند و با اشاره به اینکه در هر دو عبارت، لفظ ماضی هست این را به تعبیر فارسی به عنوان گناهان دور و نزدیک، یا گناهان قدیم و جدید آن شخص ترجمه می‌کردند که ترجمه بسیار دقیق و درستی هست. امثال این توضیحات را آقای جعفری در متن پاورقی‌ها آورده‌اند.
زائری در پایان تأکید کرد: بدون اغراق کتاب‌هایی مثل کامل‌الزیارات، مثل ارشاد شیخ مفید، مثل اصول کافی باید در دسترس و مورد استفاده مومنین باشد. کسی که اعتقاد به مکتب اهل بیت(ع) دارد و می‌خواهد حضور معنوی اهل بیت(ع) را در زندگی‌اش احساس کند، چاره‌ای ندارد جز اینکه با این کتاب‌ها مأنوس باشد. کامل‌الزیارات یکی از این کتاب‌هاست و بدون اغراق می‌تواند گفت اگر ما بخواهیم از این سنخ کتاب‌ها به تعداد انگشتان دست نام ببریم، قطعا کامل‌الزیارات یکی از آنها خواهد بود.
 

آرمان هیأت