تعزیه تشکیل‌شده از بخش‌های مختلفی نظیر پیش‌واقعه، رجزخوانی و ضربی‌خوانی‌های به‌خصوصی است. روضه‌خوانی و آهنگ عشق، مغلوب‌خوانی، مخالف‌خوانی و سینه‌زنی زیرمجموعه‌های تعزیه و روضه هستند. مرثیه‌خوان‌ها باید به آنچه قرار است بخوانند، آگاهی کامل داشته باشند. این‌که بدون مقدمه و رعایت اصول کسی از راه برسد و بخواهد مرثیه بخواند، کار درستی نیست. مداحی و مرثیه‌خوانی نیز دو مورد از انواع موسیقی مذهبی هستند. اجرای هر یک از این موارد نیاز به آموزش و رعایت اصولی دارد که در دوره ما کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
تعزیه نمونه‌ای از موسیقی مذهبی است که علاوه بر نیازمندی به گذراندن دوره‌های به‌خصوص برای خوانش صحیح نیاز به چهره‌ای مناسب دارد، چون برای خواندن هر یک از نقش‌های منفی و مثبت در صحنه تعزیه نیاز به میمیک خاصی است. سن و ‌سال و قد و قامت یکی از اساسی‌ترین شرایط واگذاری نقش‌ها در اجرای ماجرای کربلا در تعزیه است. در گذشته روال واگذاری و اجرای نقش‌ها در تعزیه با امروز تفاوت‌های زیادی داشت. جوانی که از همه جوانب مناسب پذیرش نقش حضرت علی‌ا‌کبر بود، یک‌‌سال تعلیم می‌دید. اجرای نقش علی‌اکبر تنها در صورتی برای او ممکن می‌شد که آموزش‌ها را به خوبی می‌آموخت و درنهایت اجرایش با خصوصیات ویژه نقش همخوانی پیدا می‌کرد. امروز این موارد رعایت نمی‌شود و در قرآن که بالاترین داشته‌ مسلمانان است، دچار بی‌توجهی می‌شود. امروز سطح کارها بسیار پایین آمده است. روند آموزش تعزیه در قدیم با امروز تفاوت‌های اساسی داشت. کودکان را از پایین برای فراگیری فنون تعزیه به کار می‌گرفتند. هنر تعزیه در آن زمان به واسطه صرف زمان زیاد در وجود بازیگرانش نهادینه می‌شد و بازیگر فلان نقش سال‌ها خودش را برای ایفای آن آماده می‌کرد. امروز اما هر کس هوس اجرای تعزیه به سرش می‌زند، فردا شروع به کار می‌کند و بدون کوچکترین آمادگی و از روی کاغذ اشعار نقشش را می‌خواند. من گاهی در تعزیه صحنه‌های خارق‌العاده‌ای می‌بینم که هر انسانی را به تعجب وامی‌دارد. مثلا در رول‌های مخالف یکی از اشقیا می‌گوید من سگ رو سیاه یزیدم. کدام آدم عاقلی قبول می‌کند که انسانی به هر اندازه پست و دون به خودش با این صراحت توهین کند؟ از دید من هر کسی این را نوشته، نفهمیده دارد چه می‌کند. بهتر است قبل از انجام کارهای بدون پشتوانه‌ای مثل این حرکت، به عواقبش به خوبی بیندیشیم. اگر یک خارجی تصادفا در زمان تعزیه به ایران آمده باشد و از سر کنجکاوی بخواهد از اجرای تعزیه دیدن کند و با چنین جمله‌ای از جانب یکی از بازیگران روبه‌رو شود، با خودش چه فکری خواهد کرد؟ ممکن است کسی در روستایی این حرف را گفته باشد، آقای تعزیه‌خوان آمده و این حرف را بدون علم و آگاهی خوانده است. از سوی دیگر برخی از بازیگران نقش موافق از الفاظی چون «زینب جونم» استفاده می‌کنند بدون این‌که به معنای آن فکر کرده باشند. از دیدگاه من بکارگیری چنین الفاظی برای اهل بیت پیامبر(ص) دور از ادب و شعور است. از تمام این موارد که بگذریم، خواننده تعزیه و مداحی برای تبدیل‌شدن به يك تعزيه‌خوان و مداح حقيقي باید خان نخست این مسیر را که یادگیری صحیح و کامل است، به خوبی طی کند تا بتواند با تسلط کارش را اجرا کند. از نظر من تعزیه باید یک اپرای دراماتیک باشد تا از مجرای خود مخاطب را به یاد غم دل امام حسین(ع) بیندازد. خان دومی که مداح و تعزیه‌خوان باید از آن عبور کند، غرور است. غروری که بعد از اجرای یک برنامه خوب با درجه هنری بالا در مواجهه با توجه مردم پیش خواهد آمد. مردم بعد از شنیدن یک برنامه خوب مداحی یا تماشای تعزیه‌ای زیبا هنرمندان را مورد توجه و تحسین قرار می‌دهند. اگر مداح یا تعزیه‌خوان جنبه کافی نداشته باشد، از شوق این تعاریف به شوق خواهد آمد و در دریای غرور غرق خواهد شد. در ایام ماه محرم مداح در کنار روضه‌خوان قرار می‌گیرد. پس از اتمام روضه‌خوانی و مشخص‌شدن دلایل کشته‌شدن امام‌حسین(ع) در کربلا که با کلام روضه‌خوان بیان می‌شود، نوبت به مداح می‌رسد که سینه‌زنی را آغاز کند. سینه‌زنی حاصل غمی است که از شنیدن دلایل و نحوه کشته‌شدن شهدای کربلا بیان می‌شود. اشراف و تسلط بالای روضه‌خوان بر ماجرای کربلا امری مهم و تخصصی است که نیاز به مطالعه مقاتل و منابع مستند تاریخی دارد. علاوه بر اینها روضه‌خوان باید بداند که کدام قسمت را در چه حال‌وهوا و پرده‌ای باید بخواند تا مستمعین تحت‌تاثیر اجرایش قرار گیرند. این نکته برگرفته از آموزش‌هایی است که استاد من ضیاء الذاکرین به من تعلیم داده بود.
شور، شوشتری و منصوری مایه‌هایی بود که آقا ضیاء عقیده داشت هر مداحی باید آنها را بداند. او می‌گفت مداح باید مطلع باشد در چه دستگاه و مایه‌ای کارش را اجرا کند؟ قسمت‌هایی را که به سینه‌زنی مربوط می‌شود، مداح باید بداند و از ضرب‌هایی که مناسب مذهبی است، مطلع باشد. امروز اما دستگاه‌ها و مایه‌های مناسب برای تعزیه و مداحی فراموش شده است و کسانی که ادعای مداحی و تعزیه‌خوانی دارند بدون توجه به منابع نظری در هر دستگاه و مایه‌ای که دوست دارند می‌خوانند و درست به همین دلیل است که سروصدای بسیاری از بزرگان درآمده است. این دوستان باید بدانند که استفاده از آهنگ‌هایی که فضای‌شان با مداحی حضرت زینب(س) و امام‌حسین(ع) تناسبی ندارد، کار اشتباهی است. نباید آهنگ‌های غیرمرتبط را بردارند و اشعار مربوط به بزرگان دین را در آن قرار دهند فقط به این دلیل که از این طریق ممکن است کارشان بیشتر شنیده شود.

آرمان هیأت