دکتر محسن اسماعیلی عضو شورای نگهبان، در جلسه شرح خطبه سوم نهج البلاغه(شقشقیه) که در مجموعه فرهنگی شهدای هفتم تیر برگزار شد، گفت: خطبه شقشقیه بیشتر متمرکز بر مسائل اعتقادی، اجتماعی و سیاسی شیعیان و به بیان دیگر بایسته‌های علمی و اعتقادی را مطرح می‌کند.
وی افزود: این خطبه از جهاتی جزء استثنایی‌ترین بخش‌های نهج البلاغه به شمار می‌رود امیرمومنان(ع) در این خطبه نه چندان طولانی با شفاف‌ترین الفاظ و کوتاه‌ترین کلمات یک دوره کامل آموزش اعتقادی، اصول فلسفه سیاسی و نظام حکومتی اسلام و نیز یک دوره تاریخ اسلام را در چند خط تبیین می‌کنند.
اسماعیلی با اشاره به دوران حکومت امام علی(ع)، ابراز کرد: امیرمومنان علی(ع) پس از 25 سال خانه نشینی زمانی که به اصرار مردم به عنوان خلیفه حاکمیت جهان اسلام را بر عهده گرفتند همان مردمی که باعث خانه نشینی ایشان شدند همانها در دوران حکومت حضرت برای ایشان مشکلات و گرفتاری ایجاد می‌کردند برهمین اساس فرصتی پیدا نمی‌کردند درباره گذشته سخن به میان بیاورند و مسائل گوناگون را ریشه‌یابی کنند.
عضو شورای نگهبان ادامه داد: با وجود این که شرایط دوران حکومت آن حضرت وضعیت مساعدی برای تبیین اتفاقات گذشته نبود اما ایشان همواره با رعایت احتیاط و مصلحت مسلمانان و برای حفظ وحدت آنان به صورت سربسته و پراکنده در این باره سخن می‌گفتند.
وی با بیان اینکه خطبه شقشیه مربوط به روزهای پایانی عمر شریف حضرت است، گفت: ناراحتی و دل آزردگی حضرت در این خطبه و وضوح مشاهده می‎شود، امام در این خطبه می‌فرمایند: گروهی از همان مردمی که اصرار داشتند من خلیفه آنها شوم پیمان شکنی کردند، گروهی از دین خارج شدند و گروهی فاسق شدند.
اسماعیلی ادامه داد: امیرمومنان علی(ع) در این خطبه اشاره به جریان انتخاب خلفا، مرگ سه خلیفه اول، بیعت مردم با آن حضرت و نیز جریان سه جنگ با قاسطین، مارقین و ناکثین دارند، امام علی(ع) در این باره می‌فرمایند: «آن دوران به مثابه خاری در چشم و استخوانی در گلو بر من گذشت، بعد از آن هر گروهی از یک طرف علم برافراشته و جنگ‌های پی‌درپی بر من تحمیل کردند»، کسانی که عامل خانه نشینی حضرت شدند در دوران حکومت با ایشان طلبکارانه رفتار کردند آنان کسانی بودند که با سخنان طعن‌آلود و سوالات کنایه‌آمیز ایشان را اندوهگین می‌کردند، مجموع این حوادث و جریانات حضرت را بسیار دل‌شکسته کرد تا جایی که ایشان به نقل از نهج البلاغه بارها از خداوند طلب شهادت می‌کردند.
عضو شورای نگهبان اضافه کرد: حضرت در این خطبه می‌فرمایند: «خدایا این مردم مرا خسته کردند و من هم با دعوت‌های مکررم به جهاد، فلاح و تقوا آنها را خسته کردم، هم آنها من را دلتنگ کردند هم من آنها را دلتنگ کردم بارالها آنها را از من بگیر و بهتر از آنها را به من بده و من را از آنها بگیر و بدتر از من را نصیب‌شان کن».
وی در ادامه با بیان اینکه جنگ صفین یکی از آن مواردی است که سبب اندوه و دل‌شکستگی حضرت شد، گفت: در این جنگ سپاه حضرت تا آستانه پیروزی پیش رفت کار تقریبا تمام شده بود که با جهالت و نفهمی بعضی از مسلمان‌ها ورق برگشت، به همین خاطر است که امام در راه بازگشت از صفین در بیرون کوفه کنار قبرستانی توقف کردند و با مردگان قبرستان سخن گفتند، دل‌شکستگی و ناراحتی در گفتگوی ایشان با اهل قبرستان موج می‌زند، این اندوه و غم شدید در وصیت آن حضرت به فرزندش امام حسن مجتبی(ع) که در جمع حاضرین در راه بازگشت از صفین بیان می‌شود نیز به وضوح به چشم می‌خورد.
اسماعیلی درباره زمان ایراد خطبه شقشقیه، تصریح کرد: در وصف شرایط امیرالمؤمنین(ع) می‌توان به نقلی از علمای اهل سنت اشاره کرد؛ سبط ابن جوزی یکی از علمای شناخته شده اهل سنت این خطبه را با ذکر این مقدمه نقل می‌کند و می‌گوید: در حالی که امام علی(ع) بر بلندای منبر بودند و با مردم سخن می‌گفتند کسی از بین جمعیت بلند شد و با حالت طعن و کنایه پرسید چرا این حرف‌ها را حالا می‌زنی و تا به حال چیزی نگفتی، ابن جوزی می‌گوید در این لحظه حضرت برآشفته شدند و به ایراد خطبه شقشقیه پرداختند.
عضو شورای نگهبان با بیان اینکه حضرت در این خطبه می‌فرمایند کوتاهی از ایشان نبوده و عمل نکردن مردم به وظایف خود در قبال حضرت سبب‌ساز این امر بود، گفت: در حقیقت ایشان خلاصه‌ای از تاریخ 25 ساله را در این خطبه بیان می‌کنند، آن حضرت علاوه بر بیان تاریخ از فرصت استفاده کرده و اصول و قواعد حاکم بر نظام سیاسی حکومت دینی را تبیین می‌کنند.
وی با اشاره به اینکه حضرت در این خطبه بیش از 54 نکته در زمینه اصول حاکمیت و سیاست را بیان می‌کنند، ابراز کرد: نخستین نکته‌ اشاره به چگونگی شکل‌گیری حوادث صدر اسلام دارد و دیگر نکات شامل ریشه‌یابی عقبگرد خواص و نخبگان و به تبع آنها مردم، آگاهانه و عامدانه بودن اتفاقات غصب خلافت، آثار انحراف در جامعه اسلامی و تفاوت انگیزه‌ها در این عقبگرد می‌شود.
اسماعیلی ادامه داد: حضرت در این خطبه به زیبایی انگیزه‌های مردم از عقبگرد را روانکاوی کردند و به این نکته اشاره فرمودند: که درست است همه مردم در هدف مشترک بودند اما هر فردی با انگیزه مخصوص به خود وارد این عرصه شد.
عضو شورای نگهبان در ادامه با اشاره به سایر نکات مطرح شده در این خطبه، گفت:  حضرت در خطبه شقشقیه به تاثیر دنیاگرایی و امتیازطلبی در پیدایش انحراف بعد از رحلت پیامبر(ص) همچنین به شرایط دشوار و اختناق جامعه اسلامی اشاره دارند.
وی افزود: حضرت در خطبه به معیار مصلحت‌سنجی، سکوت و شکیبایی خود اشاره می‌کنند و به بیان مبنای مشروعیت حکومت در نگاه حکومت اسلامی می‌پردازند بنابراین بخشی از این خطبه انتقاد از گذشتگان است گرچه بعضی علاقه دارند این بخش را کمرنگ جلوه دهند اما نگاه انتقادآمیز حضرت در این خطبه قابل چشم‌پوشی نیست. از زیباترین وجوه این خطبه آموزش آداب انتقاد از حاکمان است.

آرمان هیأت