وقتی پیامبر با مردم کاری داشته، وقتی زمان خواندن نماز فرا می‌رسیده، در ماه رمضان، در زمان تولد بچه‌ها و‌... اذان همیشه همراه مسلمانان بوده است. عباراتی که در طول 14 قرن گذشته بدون هیچ تغییری تکرار شده اند و هر مسلمانی در گوشه‌ای از جهان آن را می‌شناسد. از نخستین بار که بلال حبشی با اذان‌گویی‌اش مسلمانان را برای خواندن نماز به مساجد دعوت کرد تا همین حالا مهر اذان در دل‌های مسلمانان بوده است، آنقدر که می‌توان گفت به قول حافظ «حقه مِهر، بدان مُهر و نشان است که بود»؛ همان‌طور که قرآن کلام خداوند هیچ گونه دخل و تصرف و تغییری نداشته، اذان هم همان کلمات ساده و عمیقی است که از ابتدای اسلام تاکنون بی‌هیچ تغییری تکرار شده و در عمق جان آدمی نشسته است.

در سراسر جهان مسلمانان بسیاری اذان گفته‌اند و اذان‌ها در هر کشوری هر چند همان عبارات بدون تغییر هستند، اما بسته به فرهنگ و سنت‌های موسیقایی هر جامعه‌ای تبدیل به شیوه‌ای خاص و متفاوت شده‌اند. هر چند آنها که اذان می‌گویند باید صدایی خوش و رسا داشته باشند، اما برخی موذن‌ها به شیوه‌ای اذان گفته‌اند که الله اکبرشان در جانمان نشسته است و نمی‌رود. در میان اذان‌های ایرانی بسیار به چنین مواردی برمی خوریم. به مناسبت سالروز درگذشت زنده یاد رحیم موذن‌زاده اردبیلی نگاهی به اذان‌گویی در ایران و اذان‌های برجسته و به یاد ماندنی می‌اندازیم.

ذائقه ایرانی، اذان ایرانی
با بررسی این اذان‌ها یک نکته خودنمایی می‌کند و آن این که ما ایرانی‌ها اذان‌هایی را که در دستگاه‌های موسیقی ایرانی گفته شده‌اند بیشتر دوست داریم و با آنها ارتباط بهتری برقرار می‌کنیم.
این دسته از اذان‌ها بیشتر به سبب آن‌که در دستگاه‌های موسیقی ایرانی خوانده شده‌اند مورد توجه ما هستند. در ایران بیشتر اذان را در آواز بیات ترک در گوشه روح‌الارواح می‌خوانده‌اند. البته اذان را در شور و شهناز و حجاز ابوعطا هم می‌خوانند و در گذشته بسیاری از خوانندگان آواز در موسیقی ایران مرتبه مؤذنی هم داشته‌اند. از این رو اذان - این نوای دلنشین اسلامی - را به دستگاه‌های موسیقی ایران گره زده و اذان‌های ایرانی بی‌نظیری را برای مردم مسلمان ایران اجرا کرده‌اند.

اذان روی گرامافون
طی سال‌های گذشته موذنان زیادی اذان گویی در دستگاه‌های موسیقی ایرانی را تجربه کرده‌اند، اما نخستین تجربه این عرصه برمی گردد به سال 1308. در این سال ابوالحسن دماوندی یکی از خوانندگان مشهور اواخر دوره قاجاریه و اوایل حکومت پهلوی در دستگاه موسیقی ایرانی اذانی را می‌گوید که روی صفحه گرامافون هم ضبط می‌شود. این تجربه ادامه پیدا می‌کند و بعدها کسانی چون سید حسین عندلیب اصفهانی، اذان گوی مسجد سپهسالار (مطهری)، حاج موذن تفرشی، حسین قلی‌خان نکیسا که در عهد محمدعلی شاه موذن صاحب‌نامی بود، سید عبدالرحیم اصفهانی استاد دماوندی، قربان‌خان قزوینی معروف به شاهی و تاج اصفهانی در این عرصه وارد می‌شوند.

اذان‌های ماندگار «بلال ایران»
رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی اذان گوی مشهور ایرانی و تاریخی جهان اسلام است. اذان او در آواز بیات ترک و در گوشه روح‌الارواح است که سال ۱۳۳۴ در استودیو یک رادیو ضبط شده است. در سال ۱۳۸۷ اذان رحیم مؤذن‌زاده اردبیلی اثر ملی معنوی شناخته شد. اذان‌هایی که توسط او خوانده شده‌است، هنوز به عنوان زیباترین اذان‌های موجود در رسانه‌های صوتی و تصویری ایران پخش می‌شود. پدر او، شیخ عبدالکریم مؤذن‌زاده هم تا سال ۱۳۲۴ در رادیو، اذان می‌گفته‌است. رحیم موذن‌زاده مشهور به «بلال ایران»، سال ۸۴ به خاطر ابتلا به بیماری سرطان در بیمارستان مدائن تهران بستری شد و در بهار همان سال از دنیا رفت.

اذان‌گویی استاد مسلم آواز
از جمله اذان‌های قابل توجهی که در این بین گفته شده است، می‌توان به اذان‌گویی استاد مسلم آواز ایرانی تاج اصفهانی اشاره کرد. این خواننده اذانی را در دستگاه بیات ترک می‌گوید که بسیار زیباست. تحریرهای آوازی در اذان تاج اصفهانی هویداست. وی در حقیقت با همان شیوه آوازی خویش به اذان سر دادن پرداخته است. او که از استادان ممتاز آواز ایرانی بود، ضمن خوانندگی، سرپرست نوازندگان رادیو اصفهان هم بود و در این رادیو به اجرای برنامه‌هایی با تار اکبرخان نوروزی و برنامه‌های آموزشی گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی ایرانی روی آورد. تاج اصفهانی در ۱۳ آذر 6۰ درگذشت. آرامگاه او در تخت فولاد اصفهان است.

معمار نقاش موذن
عطاءا... امیدوار معمار، شهرساز، نقاش و موسیقیدان بود که فنون آوازی موسیقی ایرانی را نزد سلیمان امیرقاسمی آموخته است. این خواننده همچون سایر آواز‌خوانان موسیقی ایرانی به اذان‌گویی در دستگاه‌های متفاوت موسیقی پرداخته است. بی تردید او بر خلاف دیگران که صرفا در بیات ترک اذان گفته‌اند، تجربه‌هایی را در دستگاه‌های نوا، همایون و چهارگاه از سرگذرانده و به گونه‌ای با استناد به سبک‌های آوازی در این دستگاه‌ها اذان گفته است.

اذان در دنیای امروز
پیشرفت فناوری با همه خوبی هایش مثل همیشه ایرادهایی هم داشته است. امروزه به علت وجود امکانات مختلف و در دسترس بودن همه اذان‌ها در فضای مجازی یا روی لوح فشرده تب و تاب اذان‌گویی و تجربه‌های نوین در آن کمرنگ تر شده است.

آرمان هیأت