از طریق نگارگری می‌توان افکار و ایده‌های‌مان را به تصویر بکشیم. توانایی نگارگری نسبت به دیگر هنرهایی که مرسوم هست و کار شده، بیشتر است
در گلستان شاعر توانای ایرانی نوشته شده: «هنرمند هر جا که رود قدر بیند و بر صدر نشیند». خواستیم با استاد بزرگ میناکاری و هنرمند تراز اول قرآنی که هنرش مدت‌هاست در خدمت ضریح‌های مطهر و بقاع متبرکه امامزاده‌ها علیهم‌السلام درآمده، این صدرنشینی و قدردانی را ببینیم. استاد رضا بدرالسماء، هنرمند اصفهانی، این بار هم مورد قدرشناسی قرار گرفته، به طوری که چند روزی است به عنوان عضو کارگروهی هنرمندان به آستان مقدس حضرت ابوالفضل العباس (ع) در کربلا دعوت شده تا یک بار دیگر هنر میناکاری‌اش را همچون میناکاری ضریح مقدس امام موسی‌بن‌جعفر و امام جواد، حضرت مسلم‌بن‌عقیل، جبیب‌بن‌مظاهر و بسیاری موارد دیگر، در خدمت عرض ارادت به آستان مقدس سقای تشنه لب کربلا درآورد. این صدرنشینی و قدرشناسی که از ارباب کرم دیدیم، مشتاق‌مان کرد تا با این استاد میناکاری و هنرمند پرسابقه و درخشان ایرانی گفت‌وگویی انجام دهیم و ضمن آشنایی با آثار استاد، راز بنده نوازی آن بزرگان را از زبان خودش جویا شویم.
* استاد بدرالسماء! شما را به عنوان استاد برجسته هنری و به خصوص عضو اصلی کارگروه طراحی و ساخت بسیاری از ضریح‌های متبرکه ائمه اطهار و امامزاده‌ها (ع) می‌شناسیم. چه شد که به هنر روی آوردید و هنرتان به هنر قرآنی متمایل شد؟
من تا به حال ۶۹ سال از خدا عمر گرفته‌ام و سال‌هاست که به طور مستمر فعالیت هنری دارم. البته در دوران مختلف، گرایش‌های کاریم تغییراتی داشته، مثلا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی بیشتر با انگیزه فروش صنایع دستی کار می‌کردم و بعد از پیروزی انقلاب تصمیم گرفتم کارهای مفهومی انجام دهم. به این ترتیب بود که بعد از آن که هنرم عیار نسبی کسب کرد، توفیق داشتم کارهای قرآنی انجام دهم. البته به این سادگی نبود، مستلزم این بود که یک مقدار بیشتر تمرین داشته باشم، بیشتر کار کنم و تجربه بیاموزم.
در این میان نگارگری که به اصطلاح به مینیاتوری معروف است خیلی می‌تواند کاربردی باشد. یعنی احیانا اگر حدیثی یا آیه قرانی باشد، ما می‌توانیم با سبک نگارگری آن آیه را ترسیم کنیم و به یک اثر هنری تبدیل کنیم. به لطف و یاری خدا در این راستا آثار نسبتا قابل توجهی خلق شد. البته امیدوارم در باقی زندگی‌ام آثار بیشتر و بهتری خلق کنم، چون خیلی زحمت کشیدم تا نگارگری را در خدمت قرآن دربیاورم.
*در میان رشته‌های مختلف هنری، چه شد که به طور شاخص بیشتر از همه سراغ هنر نگارگری رفتید؟ چرا این هنر را بیشتر در فعالیت‌های شما می‌بینیم؟
هنر نگارگری هنر ملی میهنی ما است که مخصوص ایرانی‌هاست. البته بعضی کشورهای شرقی هنر مینیاتور دارند، اما هنر ما حرف‌های زیادی برای گفتن دارد و سابقه طولانی مدتی دارد که می‌توان به نحو احسنت از آن استفاده کرد. البته ما آن چنان که باید، در این زمینه موفق نبوده‌ایم. به خصوص قبل انقلاب که با فعالیت‌های دستگاه فاسد رژیم شاهنشاهی این هنر به ابتذال کشیده شده بود. اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی خوشبختانه کارهای خوبی انجام شد. هر چند که چندان موفق نبوده‌ایم، چون تعداد آثاری که قابل دفاع بوده باشد، کمتر داریم؛ به خصوص در موضوع آیات قرآن.
*در این میان شما هنر نگارگری را در خدمت آیات قرآن آورده‌اید.
بله. من از دوران جوانی این دغدغه را داشتم که کار مفهومی انجام دهم. چون از طریق نگارگری می‌توان افکار و ایده‌های‌مان را به تصویر بکشیم. توانایی نگارگری نسبت به دیگر هنرهایی که مرسوم هست و کار شده، بیشتر است و با سبک نگارگری می‌توانیم به خصوص آیات قرآن و کارهای مفهومی بهتر داشته باشیم.
*هر کسی که آثار هنری شما را مرور کند، متوجه می‌شود که شما آثار فاخر دینی بسیاری انجام داده‌اید. برای تهیه آثار هنری در بخش مذهبی، از ابتدای فعالیت هنری‌تان برنامه‌ای داشتید که وارد هنر معنوی شوید یا اینکه بعد از مدتی شروع شد؟
ورود به عرصه هنر دینی، جزء اهداف اصلی من بود و خواسته و آرزویی بود که از اول داشتم. همیشه از خداوند هم می‌خواستم در این راستا قدم بردارم. ولی تحقق این آرزو مستلزم این بود که کار کنم و تجربه کسب کنم. البته همین نمایشگاه‌هایی که داشتیم و مخاطب‌هایی که می‌دیدند، بسیار باعث تشویق بودند. من به همین‌ها دلگرم شدم که مردم این آثار را دوست دارند. همین موضوع باعث شد روز به روز بیشتر بتوانم در این زمینه فعالیت بکنم. تا اینکه به مرور هنرم قوامی به دست آورد که توفیق خادمی قرآن کریم و اهل بیت (ع) را به دست آوردم.
*همان طور که اشاره شد، شما در کارگروه طراحی و ساخت چندین ضریح ائمه اطهار و امامزاده‌ها (ع) و اماکن متبرکه شرکت داشته‌اید. درست است؟
همین طور است. این توفیق را خداوند به من عنایت کرده که تا به حال در روند تهیه و ساخت چند ضریح متبرکه حضور داشته‌ام. البته در تمام موارد من در بخش میناکاری فعالیت کرده‌ام.
*
برای اینکه مردم بیشتر با شما آشنا شوند و بدانند کدامیک از هنرهای شما را دیده‌اند، خوب است بدانیم در تهیه کدام یک از ضریح‌های متبرکه شرکت داشته‌اید و بخش میناکاری آن را تهیه کرده‌اید؟
اولین بار من را برای شرکت در کارگروه ضریح حضرت مسلم‌بن‌عقیل (ع) دعوت کردند و میناکاری این ضریح متبرک را انجام دادم. همچین میناکاری ضریح جدید حضرت حبیب‌بن‌مظاهر (ع) که در حرم مطهر حضرت اباعبدالله الحسین (ع) قرار دارد، به عهده من بوده و یکی از توفیقات بزرگ زندگی‌ام محسوب می‌شود. ضریح جدیدی هم که در مقام حضرت ابوالفضل العباس (ع) در خیمه‌گاه در شهر کربلا وجود دارد، میناکاری‌ای دارد که بنده توفیق انجام آن را داشتم. در تهیه باب الرأس الشریف حرم حضرت ابوالفضل (ع) هم شرکت داشتم. مدتی بعد هم کتیبه میناکاری نیم ضریح امام موسی بن جعفر و امام جواد علیهماالسلام و همچنین میناکاری درب حرم این دو امام بزرگوار در کاظمین را انجام دادم. انجام میناکاری پنجره فولاد حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها در شهر قم نیز سعادت بزرگ دیگر زندگی‌ام است.
*به لطف خدا، چنین آثاری به عنوان باقیات صالحات برای شما باقی خواهد ماند. اما این آثار تا چه زمانی ماندگاری دارند؟
کارهایی که در میناکاری ضریح اماکن متبرکه انجام می‌شود، خوش‌نویسی و گل خط است که ماندگاری و دوام بسیار زیادی دارد.
*هنرمندان بسیاری هستند که آرزوی خدمت در آستان مقدس ائمه اطهار و امامزاده‌ها (ع) را دارند. فکر می‌کنید راز انتخاب یک هنرمند برای خدمت در این آستان چیست؟
من در خودم چیزی نمی‌بینم که آن بزرگان من را این طور مورد لطف قرار دهند که اجازه داده‌اند هنرم مدتی در حرم مطهرشان بماند و متبرک شود. اما فکر می‌کنم شرط اول خدمت در این آستان، اخلاص است. حتی خودم و سایر هنرمندان در این عرصه که وارد می‌شوند، همیشه با وضو کار می‌کنند. به خصوص موقع خدمت و طراحی و تهیه آثاری برای اماکن متبرک و مقدس، با وضو و حتی المقدور رو به قبله می‌ایستند و کار می‌کنند. برخی افراد روزه‌دار هستند و اصول دینی و آداب ادب را به جا می‌آورند. این اعمال وقتی برخواسته از اخلاص درونی باشد حتما مورد توجه ایشان قرار می‌گیرد. هر چند آرزوی عمیق خدمت در این آستان چیزی نیست که به زبان بیاید.
*شاید مردم با هنر میناکاری آشنایی نداشته باشند. این اثر هنری چگونه تهیه می‌شود و معمولا در کدام بخش‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
ابزار کار هنر مینا فلز مس است که در چندین مرحله لعاب داده می‌شود و در کوره در معرض حرارت شدید قرار می‌گیرد تا به خوبی پخته شود. البته اساس این کار، داشتن مهارت بالایی است، به خصوص در تهیه ضریح‌های متبرکه که دقت، توانایی و تبحر زیادی می‌طلبد تا کار به درستی و با زیبایی کامل ارائه شود و همچنین بعد از مدتی دچار آسیب دیدگی نشود. مشخص است وقتی که قرار است در کنار مضجع شریف ائمه اطهار (ع) و بزرگان دینی قرار بگیرد، از حساسیت بیشتری برخوردار است که هنرمند باید در تهیه آن دقت و مهارت بیشتری داشته باشد.
*چه زمینه‌های فکر و عقیدتی باید در فرد وجود داشته باشد تا هنر نگارگری را بیاموزد و به خوبی آن را در خدمت معنویات آورده و اجرا کند؟
هنرمندی که به دنبال معرفت و رسیدن اثرش به کمال است، باید خودش را از طریق عبادت صفای باطن داده و با بهره‌گیری از اساتید شایسته بتواند آموخته‌هایی را کسب کند و در آثارش نمایش داده و مخاطبان اثرش را به سوی خدا سوق دهد. بهترین راه برای رسیدن به این هدف، انس و الفت با قرآن کریم و احادیث است.
در عین حال برای حسن اجرا هم باید در کنار اساتید وارد و شایسته، این هنر را بیاموزد. البته مواردی را برای حسن کار می‌توان بیان کرد که در هنر نگارگری وجود دارد مانند عدم وجود پرسپکتیو یا عدم سایه روشن و نورپردازی از یک جهت، به این علت که هنرمند مسلمان می‌خواهد جلوه اثرش بازتاب ظهور حق باشد و همه عالم را جلوه حق می‌داند برای همین بازتاب نور از یک سمت بر نقوش اثرش وجود ندارد. حتی در هنر گل و مرغ هم با وجود تناسب بین نقش‌ها، گل محمدی باز در مرکز و با بالاترین جلوه و معمولا به رنگ قرمز آتشین قرار گرفته و گل‌های دیگر به نسبت کوچکتر از آن قرار می‌گیرند. در ارتباط با پرنده باید نصف گل محمدی باشد چون در حال ستایش آن و گل‌های دیگر است. از نظر طرح و رنگ هم نباید حسن و لطافت گل‌ها را تحت الشعاع قرار دهد. تعادل و جای‌گیری نقوش در اثر و فضاهای پر و خالی هم از مواردی است که باید مورد توجه قرار بگیرد. البته این گونه موارد و از این دست را می‌توان در علم هندسه اسلامی جستجو کرد و در آثار به کار برد.
*شما به عنوان استاد شناخته شده، در کشورهای دیگر هم فعالیت‌های نمایشگاهی داشته‌اید. نمونه‌هایی از کشورهایی که به عنوان نماینده کشورمان آثار هنری ایرانی اسلامی را معرفی کرده‌اید، نام ببرید.
تا به حال بیش از ۵۰ نمایشگاه انفرادی و بیش از ۲۰۰ نمایشگاه گروهی داخلی و خارجی داشته‌ام. نمایشگاه نگارگری پاریس فرانسه، فلورانس ایتالیا، سنگال، ترکمنستان، مالی، الجزایر، طرابلس لبنان، بیروت لبنان، تلمسان الجزایر، برلین آلمان، آذربایجان، گرجستان، شارجه امارات، آستانه قزاقستان، آنکارای ترکیه و سارایوو در بوسنی هرزگوین از دیگر نمایشگاه‌هایی است که در آن‌ها فعال بوده‌ام.
