آرمان هیأت - عاشورا در ایران از نگاه یک مستشرق

مروری بر کتاب «قبله؛ سیر و سیاحت در جهان اسلام» نوشته خووان گویتیسولو

آنچه در این میان و به رغم رسوم موجود در دیگر کشورهای عربی و اسلامی توجه مولف را به خود جلب می‌کند آن است که در ایران، عزاداران به هیچ وجه به لعن و نفرین مسببین واقعه کربلا نمی‌پردازند و تنها با سوگواری، سینه‌زنی و نوحه‌خوانی، از شهدای قیام عاشورا یاد می‌کنند

رضا دستجردی/ دعبل: کتب و آثار به جای مانده از مستشرقان و سفرنامه‌نویسان اروپایی، همواره از عمده ابزار و منابع شناخت مجموعه وجوه سیاسی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی کشورمان در طول ازمنه مختلف بوده است و مولف با آگاهی‌ها و اطلاعات ارائه شده در اثر خود، زمینه آشنایی خواننده را با ویژگی‌های گوناگون حیات یک کشور در گذر نسل‌ها فراهم آورده است. در این میان اگرچه کتب بازمانده از برخی مستشرقان به واسطه مناصب سیاسی و حاکمیتی سفرنامه‌نویس، گاهی آغتشه به غرض‌ورزی‌های تاریخی و سیاسی بوده است و برخی بر این باورند که کتبی از این دست چندان از بار تاریخی برخوردار نیستند اما از میان اطلاعات ارائه شده در خصوص مجموعه وجوه حیات زندگی ایرانیان خصوصا از منظر اجتماعی، می‌توان همچنان با مراجعه به اسناد و مدارک موثق و تطبیق آنها به اندک صحت این منابع پی برد. با این وجود، در میان خیل گسترده مسافرانی که از بریتانیا، فرانسه، روسیه و بعدها آلمان و دیگر کشورها وارد ایران شدند، اسپانیا از آن دست کشورهایی است که به علت عدم برخورداری فراوان از مطامع استعماری فراوان به مثابه دیگر کشورهای یاد شده، خواننده آثار مستشرقان خود را با کمتر شبهه‌ای در خصوص صحت آگاهی‌های داده شده در منابع خود مواجه می‌سازد. در مقاله پیش رو، به بررسی مجمل آیین‌های سوگواری در کتاب قبله؛ سیر و سیاحت در جهان اسلام اثر خووان گویتیسولو، نویسنده و گزارشگر اسپانیایى می‌پردازیم.
خووان گویتیسولو، نویسنده، فیلم‌نامه‌نویس، شاعر، روزنامه‌نگار، ادیب و شرق‌شناس اهل اسپانیاست که در 1931م در اسپانیا متولد و در سال 2017 در مراکش درگذشت. وی که برنده جایزه سروانتس و جایزه ملی ادبیات اسپانیایی است، به علت مبارزات خود علیه ژنرال فرانکو از بزرگترین نویسندگان اسپانیا محسوب می‌شود. از جمله ویژگی‌های قابل توجه آثار وی، نمایش آثار به زبان عربی در جامعه اسپانیاست.
گویتیسولو در سفرهای خود به ترکیه، ایران، یمن، عربستان، مراکش، سنگال، مالی، نیجریه و نیز برخی جمهوری‌های آسیای مرکزی همچون ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان تلاش کرده تا با کنار زدن پرده سترگی که بر رخدادهای فرهنگی و اجتماعی این جوامع وجود دارد، تصویر حقیقی‌تری از شرایط آن جوامع به خواننده آثار خود ارائه کند.
خووان گویتیسولو که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به ایران سفر کرده بود در فصل «ایام سوگواری در تهران» از کتاب خود، به توصیف مراسم عزاداری شیعیان ایران در ایام ماه محرم پرداخته است. وی که پیش از این نیز بارها به ایران سفر کرده بود و با باورها و اعتقادات مذهبی ایرانیان آشنا بود در کتاب خود می‌نویسد: «در ایام عزاداری ماه محرم، چهره شهرهای بزرگ و کوچک و روستاهای دور و نزدیک ایران به صورتی چشمگیر و آشکار سیاه‌پوش می‌شود و بیرق‌ها و علم‌های سیاه و گاه سبز رنگ بر در و بام منازل و کوی و برزن افراشته می‌گردد. زن و مرد، پیر و جوان همگی رخت سیاه بر تن می‌کنند و برخی خصوصا در هنگامه مراسم عزاداری چهره و موی، گل‌آلود می نمایند. در طول ایام محرم، مردان ‌خصوصا جوانان در مساجد، معابر و تکایا جمع می‌شوند و با کوبیدن به سر و سینه خود، عزای خود را در غم شهادت امام حسین (ع) نشان می‌دهند».
اما آنچه در این میان و به رغم رسوم موجود در دیگر کشورهای عربی و اسلامی توجه مولف را به خود جلب می‌کند آن است که در ایران، عزاداران به هیچ وجه به لعن و نفرین مسببین واقعه کربلا نمی‌پردازند و تنها با سوگواری، سینه‌زنی و نوحه‌خوانی، از شهدای قیام عاشورا یاد می‌کنند. در این میان، همدلی و نزدیکی اقشار مختلف جامعه از طبقات گوناگون جلوه متفاوتی به عزاداری محرم می‌دهد، گویی همگان تمامی آنچه پیش از این در واقعیت‌های اجتماعی ظهور و بروز داشته را کنار گذارده و هم‌اینک در صفوف منظم و به هم‌پیوسته در پی عزاداری سالار شهیدان هستند.
گویتیسولو در توصیف عزاداری ماه محرم در ایران بر این حقیقت تاکید دارد که سوگواری شیعیان همواره به صورت خودجوش بوده و حکومت دخالتی در به راه‌اندازی آن ندارد، هر چند در بخش دیگری از سخنان خود اشاره دارد که در دوره متاخر، نوحه‌خوانان تا حدودی چهره حکومتی به خود گرفته‌اند و سوگواری امام حسین (ع) که پیش از این عمدتا توسط نوحه‌خوانان قدیمی بدون هیچ‌گونه چشم‌داشت و صرفا به عشق به امام حسین (ع) و زمان فراغت صورت می‌گرفت امروزه جای خود را به مراسمی داده‌ که بیشتر رنگ و بویی حکومتی به خود گرفته است. وی که بخشی از مطالب خود را به این قشر از مداحان اختصاص داده، معتقد است که این مداحان نه تنها در ایام محرم، بلکه تقریباً در تمام طول سال به مداحی و گرم‌کردن فضای مساجد و مجالس مشغول‌اند و صنفی پر رونق را پدید آورده‌اند.
مولف کتاب قبله؛ سیر و سیاحت در جهان اسلام که در سخنان خود آشکارا متأثر از مراسم عزادارى ماه محرم و ‏خصوصا علم و کتل و دسته‏هاى سینه‏زنى و زنجیرزنى قرار گرفته است، مى‏گوید: «کمتر مسافر غربى مى‏تواند این مراسم را ببیند و تحت تأثیر قرار نگیرد». توصیفات گویتیسولو از مراسم تعزیه‏خوانى در تهران که هر سال در چادرى در تقاطع خیابان امام خمینى – ولى‏عصر برپا مى‏شود، از دیگر بخش‌های جالب توجه مطالب کتاب این مولف اسپانیایی است.