استفاده از روایت صحیح وقایع روی داده در دهه نخست محرم سال 61 هجری، یکی از مهم ترین عوامل شناخت و پاسداری از معارف حسینی است. از همین رو، ضرورت استفاده سخنرانان و مداحان از منابع معتبر در شرح روایت و بیان مصائب اهل‌بیت(ع)، ترجیع بند توصیه های مراجع عظام تقلید در ماه محرم و ایام عزاداری حضرت سیدالشهدا(ع) است. این موضوع از چنان اهمیتی برخوردار است که بزرگان دین، هرسال در همین ایام، این توصیه را تکرار می کنند و درباره تحقق نیافتن احتمالی آن هشدار می دهند.

 

از همین رو، در گفت و گو با حجت الاسلام والمسلمین محمدهادی یوسفی غروی، پژوهشگر برجسته تاریخ اسلام، معتبرترین منابع را برای تبیین واقعه عظیم عاشورا بررسی کرده ایم.

    کهن‌ترین مقتلی که درباره واقعه عاشورا نوشته شده، کدام مقتل است؟
کهن ترین مقتلی که درباره واقعه عاشورا نگاشته شده، حاصل تحقیق و تتبع فردی به نام ابی مِخنَف، لوط بن یحیی بن سعید بن سالم اَزدیِ غامدی است. او حدوداً در سال 80 هجری قمری، یعنی 20 سال پس از واقعه عاشورا متولد شد و ظاهراً در سال 157 هجری قمری درگذشت. در دوران او اخبار مربوط به جریان شهادت امام حسین(ع) و یارانشان، در کوفه علاقه مندان فراوانی داشت و وجود افرادی که یا خود در واقعه کربلا حضور داشتند یا حوادث آن را با یک واسطه نقل می کردند، وی را بر آن داشت تا به جمع آوری روایت های این واقعه تاریخی بپردازد؛ کاری که در سال 100 هجری قمری آغاز شد. ابی مِخنَف توانست در خلال جمع آوری اخبار مربوط به واقعه عاشورا، با 57 نفر از شاهدان این واقعه دیدار و خاطرات آن ها را ثبت و ضبط کند. او پس از آن، اخبار حرکت امام(ع) از مدینه، ورود آن حضرت به مکه و عزیمت ایشان به عراق را، همراه با اخبار پس از واقعه کربلا و ماجرای اسارت خاندان رسالت، جمع آوری کرد و در کتاب خود آورد. این کتاب را می توان قدیمی ترین مقتل امام حسین(ع) دانست. اما متأسفانه گاه نسخه برداری و اقتباس از این اثر، با امانت داری توأم نبوده و برخی دخل و تصرف ها در آن انجام شده است. در این جا باید یادآوری کنم که این کتاب تاریخی مهم، مستقیماً به دست شاگرد ابی مِخنَف، یعنی هشام بن محمد بن صائب کلبیِ کوفی (متوفی به سال 204 یا 206 هجری قمری) رسید و او که از معاصران حضرت امام رضا(ع) بود، اخباری را که از دیگران درباره واقعه عاشورا دریافت کرده بود، به انتهای متن «مقتل ابی مِخنَف» اضافه کرد و کتاب به اثر مشترک میان استاد و شاگرد تبدیل شد. البته باید توجه داشته باشیم که هشام کلبی در این الصاق متن، نسبت به اثر استاد خود نهایت امانت داری را رعایت کرد و در متن نوشته شده توسط ابی مِخنَف، دخل و تصرفی نکرد.
  
 سرنوشت این مقتل بسیار مهم چه شد؟ آیا امروز هم «مقتل ابی‌مخنف» در دسترس عموم قرار دارد؟
این کتاب گرانبها، حدود 100 سال بعد، یعنی اواخر قرن سوم، به دست مورخ مشهور، ابوجعفر طبری، صاحب «تاریخ طبری» رسید و چون او کتاب تاریخ خود را بر مبنای سال شمار تنظیم می کرد، «مقتل ابی مِخنَف» را با اضافات هشام کلبی به عنوان منبع تاریخی برای بیان حوادث سال های 60 و 61، یعنی پس از مرگ معاویه تا شهادت مظلومانه امام حسین(ع) در کربلا، برگزید و آن را در کتاب خود به شکلی مبسوط وارد کرد. به همین دلیل، با این که امروزه متن اصیل و قابل استناد «مقتل ابی مِخنَف » در اختیار ما نیست، اما می توانیم با نگاهی به تاریخ طبری، مفاد اصلی این مقتل کهن را در اختیار داشته باشیم. این موضوع به ویژه از این رو حائز اهمیت است که دریابیم طبری در کتاب خود اسناد روایت های تاریخی را به شکلی کامل آورده و کار خود را مستند کرده است. حدود صد سال بعد از طبری، یعنی اواخر قرن 4 هجری قمری، کتاب ابی مِخنَف و مقتل هشام کلبی به دست شیخ مفید، عالم نامدار شیعه، رسید و او در قسمت دوم کتاب «الارشاد» خود، که درباره تاریخ زندگی معصومین(ع) نوشته شده است، مفصلا ً از «مقتل ابی مِخنَف» بهره برد. البته شیخ مفید در ابتدای کتاب خود تصریح می کند که اخبار مربوط به واقعه کربلا را از این مقتل و نیز کتاب مورخی به نام ابوالحسن بن محمد مدائنی(متوفای سال ۲۱۸ یا ۲۲۰ هجری قمری) آورده است، اما انطباق محتوای این بخش از کتاب ارشاد با تاریخ طبری نشان می دهد که عمده نگاه شیخ مفید برای نگارش ارشاد، به «مقتل ابی مِخنَف» بوده و کمتر از کتاب مدائنی بهره برده است. متأسفانه شیخ مفید از باب اختصار و نیز با توجه به این موضوع که «مقتل ابی مِخنَف» در آن عصر دراختیار همگان قرارداشته، اسناد اخبار مربوط به واقعه عاشورا را نیاورده است؛ کاری که اگر انجام می گرفت، ما را از تاریخ طبری برای بررسی مستندات «مقتل ابی مِخنَف» بی نیاز می کرد. البته کتابی که امروزه با عنوان «مقتل ابی مِخنَف» منتشر می شود، سند معتبری ندارد و مملو از روایات مجعول و غیرقابل اعتماد است. به نظر می رسد این کتاب در حدود قرن 10 هجری قمری و کمی قبل از آغاز حکومت صفوی، در شهر شادگان، واقع در استان خوزستان، با حمایت حکومتی به رهبری سید صلاح مشعشعی، تدوین شده باشد. هم اکنون نیز، در همان منطقه، تعدادی از افراد، ظاهراً بر اساس نذر، این کتاب را با قلم رونویسی می‌کنند و در اختیار مردم قرار می‌دهند و بنده در ابتدای کتاب «وقعه الطّف»، به 25 غلط فاحش این کتاب دست نویس اشاره کرده ام.

    پس از این دوره، شاهد نگارش کدام مقتل‌ها هستیم؟
یکی دیگر از مقاتل مشهور و نسبتاً معتبر، کتاب «لهوف» سید بن طاووس، از علمای شیعه قرن 7 هجری قمری است؛ کتابی که عموماً با استفاده از مقتل خوارزمی نوشته شده و جزو مقتل های معتبر است. خوارزمی، که مقتل او مورد استفاده سید بن طاووس قرار گرفته، مقتل خود را با استفاده از «کتاب الفتوح» احمد بن اعصم کوفی، از معاصران طبری، به رشته تحریر درآورده است. از مقاتل مهم دیگری که در دوران متأخر نوشته شده است، می توان به مقتل معتبر و نسبتاً مفصل معتمدالدوله، فرهادمیرزای قاجار اشاره کرد. او عموی ناصرالدین شاه و رئیس ایل قاجار بود و با مراجعه به بیش از 70 منبع تاریخی، مانند کتاب ارشاد شیخ مفید و حتی مراجعه به آثار مورخان اهل سنت، مقتلی نوشت و نامش را «قَمقام زَخار و صَمصام بتار» گذاشت. این مقتل، اثری مفید، قابل استفاده و نسبتاً جامع است. چندی بعد شیخ عباس قمی نیز برای عمل به وعده استاد خود، مرحوم محدث نوری، کتاب «نَفَس المَهموم» را به زبان عربی نوشت که بعدها مرحوم آیت ا... شعرانی آن را به فارسی ترجمه کرد و سپس ترجمه های نسبتاً خوب دیگری نیز از آن ارائه شد. با این حال، محدث قمی بعد از نگارش کتاب مشهور «منتهی الآمال»، درباره زندگی معصومین، علیهم السلام، به اصلاح برخی روایات کتاب قبلی خود پرداخت و تصریح کرد که در صورت اختلاف در روایات نقل شده دو کتاب، اخبار و روایات «منتهی الآمال» ارجحیت دارد.

    در دوران معاصر چه مقاتلی به رشته تحریر درآمده و جایگاه آن ها از نظر اعتبار چگونه است؟
در دوره معاصر، مقتل «مُقَرَّم» اثر سیدعبدالرزاق موسوی نجفی را می توان از مقاتل معتبر دانست که توسط مرحوم استاد عزیزا... عطاردی به فارسی ترجمه شده است. در سال های اخیر هم، استاد مهدی پیشوایی، با کمک 10 نفر از دانش آموختگان رشته تاریخ موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، «مقتل جامع سیدالشهداء(ع)» را در دو جلد منتشر کردند که در حقیقت، جامع ترین و محققانه ترین اثری است که در این حوزه ارائه شده است و در آن می توان اخبار مربوط به تمامی روایت های نقل شده در مقاتل و استنادات مربوط به آن ها را مورد مداقه و بررسی قرار داد.