نشست نقد و بررسی کتاب سه‌جلدی «تراژدی جهان اسلام (عزاداری شیعیان ایران به روایت سفرنامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان از صفویه تا جمهوری اسلامی)» دیروز جمعه ٢٧مهرماه با حضور محسن حسام‌مظاهری، نویسنده اصفهانی کتاب، و نیز محمد اسفندیاری، اسلام‌پژوه، تاریخ‌نگار و کتاب‌شناس، و با اجرای صدرا میردامادی در پردیس کتاب مشهد برگزار شد.
آن‌طور که در مقدمه کتاب آمده است برای نگارش آن ۴۵۵ منبع فارسی اعم از کتاب و مقاله و بیش از ١۵٠منبع به زبان‌های غیرفارسی بررسی شده‌اند که این منابع به قلم بیش از ٣۴٠ نفر شرق‌شناس، ایران‌شناس یا سفرنامه‌نویس بوده است. در نهایت گزارش‌ها و تحلیل‌های ١٨٢ نفر از آنان در این کتاب به تفصیل آورده شده است.

نسبت تغییرات مناسک با زمینه اجتماعی آن‌ها مسئله من بود
نویسنده کتاب تراژدی جهان اسلام کتابش را زاده یک پرسش دانست و گفت: حدود ١۵ سال است مشغول پروژه تحقیقاتی شخصی‌ای با موضوع مطالعات اجتماعی مناسک شیعی در حوزه جغرافیای ایران هستم. در چندسال اول به این فرضیه رسیدم که آیین و مناسک عزاداری امری اجتماعی است، نه دینی، که در هر زمانی به اقتضای شرایط سیاسی و اجتماعی و فرهنگی آن مقطع با شکل خاصی برگزار شده است. برقراری نسبت بین این فرم و تغییراتش در گذر تاریخ با زمینه اجتماعی‌‌اش مسئله من بود.
حسام ‌مظاهری گفت: از زمان دولت صفوی تا به امروز طیف متنوعی از آیین‌های عزاداری شیعی شکل گرفته است که در این ادوار صورت ثابتی نداشته و به صورت مداوم در حال تغییر بوده است.
این پژوهشگر بیان کرد: برای بررسی این تغییرات نیاز به خط زمان داشتم تا بتوانم تمام تاریخ را به طور مستمری دنبال و نقاط عطف را شناسایی کنم و بعد از بررسی تغییرات، به نسبت آن‌ها با زمینه اجتماعی‌شان بپردازم.
او به گفته خودش برای رسیدن به این هدف، به سراغ منابع مختلفی رفته است و گزارش‌ها و تحقیقاتی که سفرنامه‌نویسان و مستشرقان و ایران‌شناسان و شیعه‌پژوهان غیرایرانی و غیرمسلمان نوشته بوده‌اند برایش از ارزش بالایی برخوردار بوده است.

نگاه بدیع مستشرقان غیرایرانی به مناسک عزاداری
حسام‌مظاهری درباره اینکه چرا این گزارش‌ها اهمیت داشته‌‌اند ومنحصربه فرد بوده‌اند ٢ دلیل بیان کرد: اول اینکه سنت تاریخ‌نگاری ایرانی -حداقل تا میانه دوره قاجار- فقط سنت تاریخ‌نگاری دینی و سیاسی است و چیزی به نام تاریخ اجتماعی وجود ندارد؛ یعنی تاریخ ما مبتنی بر وقایع و رخدادهایی نوشته‌ شده‌ که برای صاحبان قدرت‌های سیاسی یا شخصیت‌های مذهبی اتفاق افتاده است. درواقع گزارشی از عامه مردم نمی‌بینیم چون آن‌ها اصلا موضوعیت نداشتند.
او دلیل دوم منحصربه‌فرد بودن سفرنامه‌های غیرایرانی‌ها را دور بودن نگاه آن‌ها از حجاب عادت و تکرار و تعلق نسبت به جریان عزاداری دانست و گفت آن‌ها از جایگاه بیرونی به این واقعه نگاه می‌کردند و مراسم را به صورت بدیع و تازه می‌دیدند و تشریح می‌کردند: این موضوع، جایگاه ارزشی برای سفرنامه‌نویسان نمی‌آورد، گزارش‌هایی هم که رجال قاجاریه با سفر به اروپا نوشته‌اند، از همین نظر برای یک تاریخ‌نگار اروپایی ارزشمند است.

نگاه انتقادی به گزارش‌های مستشرقان
این پژوهشگر رویکرد خود را در نوشتن کتابش انتقادی خواند و توضیح داد که در نوشتن اثرش، گزارش‌ها را متن متقن درنظر نگرفته و کوشیده است به حوزه سنجش این گزارش‌ها وارد شود. او گفت: سفرنامه‌های نخستین که توسط نسل اول سفرنامه‌نویسان نوشته ‌شده است، از این منظر که تصویر و نمای ساخته‌شده به‌وسیله آن‌ها بعدها در آثار سفرنامه‌نویسان بعد از خودشان تکرار می‌شود بسیار اهمیت دارد. به‌همین دلیل باید مواجهه ما با متن‌ها نقادانه باشد.
مظاهری مدت زمان حضور سفرنامه‌نویسان در ایران، میزان آشنایی‌ آن‌ها با زبان فارسی، ملیت، شغل، میزان شناخت آنان از تاریخ اسلام و تشیع، جنسیت و دلیل سفرشان به ایران را ابزارهای خود برای سنجش و ارزیابی این گزارش‌ها دانست.
نویسنده کتاب تراژدی جهان اسلام بیان کرد: این اثر برایم قطعه‌ای از پازلی است که دیگر‌قطعاتش قرار است در آینده منتشر شود تا تصویر کاملی از آیین هویت‌بخش جامعه شیعه ترسیم کند و بعد از آن منطق این آیین در نسبتش با تحولات جامعه ایرانی مورد سنجش قرار گیرد.
او درباره انتخاب نام کتاب نیز گفت: تراژدی جهان اسلام، تحلیل من نیست. چون کتاب شامل گزارش‌های شرق‌شناسان است طبیعتا باید یکی از ایماژهایی را که خود آنان گفته بودند، برای کتاب انتخاب می‌کردم، تغییری که پربسامد باشد.
مظاهری افزود: درام ایرانی، تراژدی جهان اسلام، مالیخولیای مقدس، خودآزاری مقدس، خشونت مقدس، نمود ایران اسلامی و اسلام مسیحی از تعابیری است که در کتاب به آن‌ها اشاره شده است و من باید یکی از این موارد را انتخاب می‌کردم.

کتاب‌نوشتن محل عرض ارادت نیست
در ادامه، اسفندیاری به بیان ٢ ویژگی کتاب پرداخت. او با بیان اینکه در گذشته ما، به جای تاریخ اجتماعی، تاریخ ملوک و سلاطین و پادشاهان وجود دارد، ابراز کرد: شما برای اینکه تاریخ اجتماعی عزاداری شیعیان را بدانید باید این کتاب را بخوانید و هیچ منبع دیگری دراین‌باره وجود ندارد.
این اسلام‌پژوه در بیان ویژگی دوم کتاب گفت: پدیدآورنده کتاب در پی حل این مسئله بوده است که عزاداری شیعیان از دوره صفوی تا عصر حاضر از نگاه خاورشناسان چگونه بوده است.
اسفندیاری دراین‌باره توضیح داد که برخی نویسنده‌های ما با انگیزه عرض ارادت به امام‌ حسین (ع)، درباره تمام واقعه عاشورا و یا کل زندگی امام‌حسین (ع) کتاب نوشته‌اند و دنبال حل مسئله نبوده‌اند، درحالی‌که کتاب‌ نوشتن عرصه عرض ارادت نیست و جای عرضه علم است.

عزاداری‌هایی که مردم را از دین برمی‌گرداند
این تاریخ‌نگار گفت: عزاداری‌ای که ما امروز می‌بینیم با آنچه ٢٠٠سال پیش و یا ۴٠٠ سال پیش رخ می‌داده‌است، تفاوت دارد. اگر به این کتاب مراجعه کنید متوجه می‌شوید عزاداری شیعیان در گذشته با اخلاص بوده است و مردم در عزاداری‌ها بسیار می‌آموخته‌اند. بیشتر مردم مملکت ما بی‌سواد بودند و آنچه می‌آموختند در همان مجالس عزاداری بوده است.
این اسلام‌پژوه نداشتن مقدمه‌ برای کتاب را ایراد آن برشمرد و گفت: اشکال کتاب در گفته‌های آن نیست، در نگفته‌های آن است. آقای حسام مظاهری یک‌به‌یک نویسندگان خارجی‌ را در کنار متن سفرنامه‌هایشان به‌طور کامل معرفی کرده‌اند، اما مقدمه‌ای در حدود ۵٠صفحه لازم بود که نویسنده در آن، اشتراکات و اختلافات عزاداری‌های گذشته و امروز و نیز سیر تطور این مراسم را ترسیم می‌کرد تا ذهنیت کاملی برای مخاطب
شکل بگیرد.
اسفندیاری تأکید کرد: علم فقط انباشت اطلاعات نیست بلکه باید تحلیل و نقد و بررسی هم داشته باشد و مواد خام پردازش شود.

آرمان هیأت