در ادامه مجموعه مباحث معرفی کتب عاشورایی، در این بخش به معرفی کتاب «پیاده‌روی اربعین: تاملات جامعه‌شناختی» (مجموعه مقالات) به کوشش محسن حسام مظاهری می‌پردازیم.
مشخصات کتاب
پیاده‌روی اربعین: تاملات جامعه‌شناختی (مجموعه مقالات)
به کوشش محسن حسام مظاهری
نشر آرما
اصفهان
چاپ اول، 1397
محسن حسام مظاهری در مقدمه کتاب حاضر می‌آورد: «اگر بخواهیم مشخصه‌های جامعه شیعی در زمانه حاضر را برشمریم، بی‌شک یکی از مشخصه‌ها، «فربهی بعد مناسکی» آن است. در یکی دو دهه اخیر، آیین‌ها و مناسک جدیدی در جامعه شیعه ظهور کرده و با روندی شتابان رشد کرده‌اند که اغلب سابقه‌ای در ادوار پیشین نداشتند یا حداقل به صورت امروزی‌شان آیینی فراگیر محسوب نمی‌شدند. یکی از این آیین‌ها، پیاده‌روی اربعین است؛ آیینی که قدمت آن حدودا به میانه قرن 13 هجری می‌رسد و تا همین چند سال پیش آیینی نوعا مخصوص شیعیان عراق و محدود به ایشان به شمار می‌رفت، اما امروزه به عنوان یکی از آیین‌های فراگیر تبدیل شده است. این توسعه، خصوصا در بین شیعیان ایرانی بسیار سریع و گسترده بوده است.
تا همین ده سال پیش اگر فهرستی از آیین‌های شیعی ایرانیان تنظیم می‌شد، نامی از پیاده‌روی اربعین در آن نبود. گرامی‌داشت اربعین برای ایرانی‌ها به برگزاری مجالس عزاداری منحصر می‌شد؛ مشابه دیگر ایام سوگ مذهبی. امروزه اما این آیین در عرض تنها چند سال چنان رشد و توسعه‌ای داشته که به سختی می‌توان از آن صرف‌نظر کرد و ناگزیر باید در کنار عزاداری دهه محرم، مراسم شب‌های قدر، عزاداری فاطمیه و جشن نیمه شعبان، نام پیاده‌روی اربعین را به عنوان یکی از پنج آیین بزرگ و فراگیر مورد اهتمام شیعیان ایرانی ذکر کنیم».
مظاهری در بخش دیگری از مقدمه کتاب می‌نویسد: «به نظر می‌رسد رشد اربعین آنقدر به سرعت رخ داده که پژوهشگران اجتماعی را غافلگیر کرده است. به همین دلیل هنوز ادبیات نظری و پژوهشی قابل توجهی پیرامون این آیین پدید نیامده است. آنچه تاکنون درباره پیاده‌روی اربعین در منابع مکتوب فارسی آمده، نوعا متونی با رویکرد تبلیغی – ترویجی است. اغلب این آثار، سفرنامه‌ها و آثار ادبی – هنری‌اند و در معدود آثاری هم که با رویکرد پژوهشی با نام پژوهش نگاشته شده‌اند، معمولا ادبیات مذهبی بر سویه علمی غلبه داشته و نویسندگان بیشتر زبان به توصیف و تعریف این آیین شگرف گشوده‌اند.
در مجموعه مقالات حاضر، اما نویسندگان که همه به نسل جامعه‌شناسان جوان ایرانی تعلق داشته و بر مطالعات دین و تشیع تمرکز دارند کوشیده‌اند بر علایق شخصی و مذهبی خود حتی‌الامکان فایق آمده و از منظر جامعه‌شناختی و بعضا با سویه انتقادی به تحلیل این پدیده بپردازند. طبعا از یک پژوهشگر و جامعه‌شناس دین انتظار می‌رود در مواجهه با یک پدیده دینی مانند آیین مذهبی، سطح مشاهده و تحلیلی جامع‌تر، همه‌جانبه‌تر و روشمندتر از یک آیین‌گزار معمولی داشته باشد. او باید هم متن دینداری را ببیند و هم حاشیه‌اش را. همان اندازه که بی‌اعتنایی گروهی از اهالی علوم اجتماعی به پدیده‌های بزرگ مذهبی نظیر اربعین مستوجب نقد است، مواجهه غیر علمی نیز با این پدیده‌ها از جانب برخی از اهالی علوم اجتماعی به نام پژوهش اجتماعی پذیرفته نیست. طبیعی است که جامعه‌شناسان نیز می‌توانند تعلقات مذهبی خود را داشته باشند و این تعلقات را بیان کنند. منتها بیان تعلقات مذهبی آن هم با ادبیات غیر علمی را نباید به اسم تحلیل جامعه‌شناسانه به خورد مخاطبان داد. دشواری موقعیت یک جامعه‌شناس باورمند دین، همین تعهد اخلاقی به حفظ حریم میان تعلقات مذهبی شخصی خود و تعهدات علمی و روشی است. تعلق هم‌زمان و متوازن به میدان و روش. دشوار است؛ خیلی، اما نشدنی نیست».
گردآورنده کتاب «پیاده‌روی اربعین: تاملات جامعه‌شناختی» در بخش پایانی مقدمه خود می‌نویسد: «ذکر این نکته نیز لازم است که پرداختن به ساحت زمینی، مرئی، بشری و محسوس یک پدیده دینی مانند اربعین از منظر دانشی بشری چون جامعه‌شناسی لزوما به معنای نفی دیگر ساحات محتمل آن در تعریف الاهیاتی و درون دینی نیست. علوم اجتماعی ابزاری برای شناخت آن ساحات محتمل دیگر ندارد و لذا درین باره می‌تواند سکوت کند.
ما هنوز در آغاز راه شناخت، فهم و تفسیر پدیده پیاده‌روی اربعین هستیم و هزار راه نرفته در پیش است. امیدوارم پژوهش‌های اجتماعی درباره این آیین متناسب با رشد و اهمیت‌یابی آن، توسعه یابد و دور نباشد روزی که مطالعات اربعین به یکی از شاخه‌های غنی و مستقل مطالعات اجتماعی تشیع در ایران تبدیل شود».
کتاب حاضر مشتمل بر هفت فصل است: تشیع پساصدام و پایان سندرم حسرت جغرافیای مقدس در تشیع: جامعه شیعی به مثابه جامعه‌ای در فراق / جبار رحمانی، اربعین؛ دانسته‌ها و نادانسته‌ها از منظری اجتماعی / مهدی سلیمانیه، میزبانان اربعین / احمد شکرچی، از نهادی‌شدن آیین اربعین تا عرفی‌شدن امر قدسی / محمدرضا پویافر، حاد واقعیت ژان بودریار؛ بررسی شایعات رسانه‌ای درباره آیین پیاده‌روی اربعین / محسن امین، دعوت شده‌ام به زیارت رنج‌آلود؛ ادراک و تجربه زیسته زائران پیاده ایرانی در عراق / ندا رضوی‌زاده، «اربعین ایرانی» رشد تصاعدی آمار ایرانی‌ها در پیاده‌روی اربعین: دلایل و پیامدها / محسن حسام مظاهری.
