دعبل: در آستانه چهل سالگی پیروزی انقلاب اسلامی، آنچه که ضرورت بررسی و تبیین آن بیش از پیش احساس می‌شود تا بدان وسیله نقاط قوت و ضعف، مطالعه و تحکیم و برطرف گردد، عوامل موثر در پیروزی این خیزش بزرگ است. شک نیست که در جامعه‌ای که بنیان‌های آن بر باورها و آموزه‌های دینی استوار است، هیئت‌های مذهبی عملکرد و رسالتی فراتر از نقش صرفا مذهبی می‌یابند. حجت الاسلام والمسلمین جواد محمد زمانی در گفتگو با دعبل از نقش هیئت‌های مذهبی در شکل‌گیری انقلاب و تداوم آن در چهل سال گذشته سخن می‌گوید.
 

من نمی‌خواهم بگویم که هیئت‌های مذهبی صرفا بنیان‌گذار انقلاب ایران بوده‌اند، چون انقلاب ما خاستگاهی دینی داشت که البته یکی از ارکان آن محافل مذهبی، مساجد، تکایا و حسینیه‌ها بود که عناصر موثری هم قلمداد می‌شدند، شاهد من این است که بسیاری از تظاهرات‌های سال‌های 56 و 57 در ایام عاشورا، اربعین، شهادت امام مجتبی (ع)، ایام فاطمیه و دیگر مناسبت‌های مذهبی صورت می‌گرفت و در واقع در قالب این ابزار، فراخوان‌ها به راهپیمایی اغلب به مردم می‌رسید، از این جهت بله یکی از عناصر موثر و مهم در پیروزی انقلاب هیئت‌های مذهبی بودند، که البته در کنار آن، حوزه‌های علمیه، دانشگاه، اقشار فرهیخته کشور و رهبری‌های حضرت امام و روشنگری‌های ایشان نیز نسبت به گروه‌های مختلف مردم و ماهیت رژیم طاغوت عناصر مهم و اساسی بودند. منتهی کشور ما یک کشور مذهبی است و هر تحول مهمی که در طی قرون متمادی در ایران رخ داده خاستگاه مذهبی داشته و از طریق مذهب پیش رفته، عکس آن هم صادق است، هر انحطاطی که صورت گرفته ساختار مذهبی داشته است، مثلا نهضت مشروطه تا زمانی که خاستگاهی مذهبی داشت و علما در آن ورود پیدا کرده بودند موفق بود اما بعد از اینکه تجدد طلب‌ها به صحنه آمدند و افکار غرب‌مآبانه و غرب‌گرایی در آن رواج یافت و روحانیت را کنار زدند دیدیم که پایان مشروطه پایان خوشی نبود.
در جریان پیروزی انقلاب اسلامی، هیئت‌ها هم نقش رسانه‌ای و اطلاع‌رسانی داشتند و هم نقش روشنگری، وقتی شما می‌خواهید با توده‌های مردم مرتبط شوید باید از ابزار تبلیغی خاص آن نیز استفاده کنید، آن زمان که رادیو و تلویزیون در اختیار امام نبود، رسانه ما همین محافل مذهبی بود که افکار و اندیشه‌های امام و بیدارگری ایشان و روحانیت را در محافل به گوش مردم می‌رساند. در کنار این ابزار هم مداحان و شعرای خوبی که در آن روزگار داشتیم در جریان امور نقش‌آفرینی می‌کردند، نمونه‌اش را در اشعار و نوحه‌ها می‌توان دید که در سال‌های 56 و 57، رویکرد حماسی پیدا کرد و تلفیق میان عاشورا و مبارزه در اشعار رونق بسیاری یافت که در روزگار پیش از این نمی‌دیدیم.
 

به نظر من نقش هیئت‌ها در این دوران پر رنگ‌تر شد، شما ببینید بسیاری از محافل مذهبی با حضور شهدا شکل می‌گرفت و شهدا و جانبازان عناصر فعال محافل مذهبی بودند، ما حتی مداحانی داشتیم که در جنگ به شهادت رسیدند. برخی از اینها حتی شاعر بودند، مثل مرحوم غلامعلی رجبی و دیگران. برخی مواقع خود محافل مذهبی در افراد شور ایجاد می‌کرد تا در جبهه حاضر شوند، برای همین است که می‌بینید تاریخ‌های اعزام به جبهه در ایام محرم، صفر و رمضان به مراتب بیشتر می‌شد و شور و شوق مذهبی در جوان‌ها برای رفتن به جبهه و شهادت فزونی می‌گرفت.
 

حتما نقش‌آفرین بوده‌اند منتهی این سیر فراز و نشیب بسیاری داشته است. خاطرم هست از مقام معظم رهبری پرسیدند که آیا از هیئت‌های مذهبی و وضعیت مداحی راضی هستید یا خیر، ایشان فرمودند اگر اشعار و نوحه‌ها به همان نوحه‌های سال‌های 56 و 57 و اشعار و نوحه‌هایی که ابتدای پیروزی انقلاب خوانده می‌شد بازگردد بله من راضی هستم. یکی از مطالبات ایشان از محافل مذهبی این بود که آن رونقی که آن سال‌ها در عزادای‌ها بود و با مبارزه و حماسه پیوند خورده بود باید تجدید شود. با این وجود معلوم است که ما شاید در بخش‌هایی ضعف‌هایی شاید داشته باشیم که باید آنها را جبران کنیم.
 

نمی‌شود یک حکم کلی داد، پناه مردم همین مجالس است، این محافل وقتی به دهه محرم یا شب‌های قدر می‌رسد مخاطب فراگیرتری پیدا می‌کند و کسانی که شاید در طول سال خیلی در مساجد و حسینه‌ها حاضر نمی‌شوند در این ایام مقید هستند تا در دهه عاشورا و ماه رمضان در محافل شرکت کنند و این خود یک اقبال عمومی را نشان می‌دهد و وظایف ما را سنگین‌تر می‌نماید که نسبت به این مخاطب عامی که وجود دارد باید یک برنامه‌ریزی فراگیر داشته باشیم. یکی از مشکلات محافل مذهبی ما این است که سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی‌های کلان کمتر انجام می‌شود، سند تحول کمتر درباره‌اش نوشته می شود و چشم‌انداز چندانی تعریف نمی‌گردد. این در واقع ضعف‌ برخی نهادهاست که متولی امور هیئت‌های مذهبی هستند و تا به امروز آن نقش واقعی‌شان را نتوانسته‌اند خوب ایفا کنند، البته این به این معنا نیست که محافل مذهبی دولتی شود، اما هدایت، سیاست‌گذاری، تشویق و کمک فکری به محافل مذهبی وظیفه دستگاه‌های فرهنگی است که به نظر من در این زمینه خیلی سست و ضعیف بوده و کارهای مثبتی صورت نگرفته است.
 

ما چند نوع انتقاد به محافل مذهبی داریم. یک دسته، انتقاد برخی شبه روشنفکرهاست که اساسا اصالت اشک، گریه و ماتم را بر نمی‌تابند و با آن مخالف‌اند که از قدیم هم این افکار را داشتند، حتی همان سال‌های اول انقلاب هم با ادامه عزاداری سنتی مخالف بودند و می‌گفتند که در روزگار ما اینها معنا ندارند و الان باید از حماسه بخوانیم. خب اینها اصلا ماهیت اشک و روضه را خوب درک نکردند و امام هم به ستیز با اینها برخاست و گفت همان عزاداری سنتی باید احیا شود و ادامه پیدا کند. یک قشر از مخالفین هم افراد مذهبی و متدین هستند که نسبت به برخی آسیب‌ها و بدعت‌هایی که به وجود آمده منتقدند و لازم است حرف‌شان شنیده شود. برخی چیزهایی که این دسته از مردم می‌گویند واقعیت و ملموس است، منتها در این موارد برخی مواقع غلوهایی هم انجام می‌شود و سیاه‌نمایی‌هایی صورت می‌گیرد که وقتی یک جایی فلان مداح خطایی صورت داد طوری وانمود می‌شود که انگار کل این دستگاه از ابتدا تا انتها به این شکل است. ما منکر نقاط ضعف نیستم اما باید به سمت قله حرکت کنیم، الان اشعاری که در محافل خوانده می‌شود ضعف‌هایی دارد که برخی معتقدند ضعف شاعر است ولی برخی مواقع ممکن است ناتوانی خود مداح باشد، ما الان مداحانی که بتوانند اشعار فاخر و شاهکارهای ادبیات فارسی‌مان را در محافل اجرا کنند خیلی کم و اندک داریم، منتها این بدان معنا نیست که در محافل شعر خوب خوانده نشود یا مضامین خوب تکرار نگردد. من در محرم سال گذشته، چون رصد می‌کنم عرض می‌کنم، دیدم که اشعار و نوحه‌ها و بار حماسی آنها در قیاس با سال گذشته بسیار بهتر شده و متوجه شدم که در خیلی از محافل، اشعار حماسی و آموزنده دارای پیام و اشعاری که بتواند شور جوانان را در مسیر شعور قرار دهد فراوان شده بود، انسان باید این نقاط قوت را هم ببیند.
 

من با این سخن مخالفم که اقبال به سخنرانی نیست، اتفاقا ما الان سخنران‌های خیلی مشهوری داریم مثل شیخ حسین انصاریان که شاید بزرگترین محافل تهران دست آنهاست و جمعیت‌های بسیاری برای سخنرانی‌های آنان شکل می‌گیرد و جمع می‌شود. شما در شب قدر، مجلس ایشان را ببیینید چه جمعیت کلانی حاضر می‌شود، با این تاکید که مجلس ایشان بیشتر سخنران محور است تا مداح محور، پس اقبال به سخنرانی هست منتها در مداحی ما عناصر هنرمندانه‌ای وجود دارد که اگر در سخنرانی هم وجود داشت شاید همین مقدار اقبال هم به آن صد چندان می‌شد. فرض کنید عنصر آواز یعنی صدا و لحن خوش، استفاده از شعر، آهنگ‌های مناسب، تنوع موجود در عزاداری و نظایر آن همه عواملی هستند که جذابیت‌های بسیاری دارد. پس اگر سخنرانی هنرمندانه صورت گیرد و از عناصر شعری در سخنرانی‌ها یا حکایت‌ها و ابیات شیرین، شیوا و آموزنده استفاده کند یا کلام خسته کننده نباشد اقبال بسیاری به سخنران وجود خواهد داشت. شما همین سخنرانانی که در برنامه «سمت خدا» صحبت می‌کنند را ببینید در بین جوانان چقدر به آنها اقبال وجود دارد. من حتی محافلی را می‌شناسم که برنامه مداحی ندارند و فقط سخنرانی دارند ولی مردم بسیار پر شور در آنها شرکت می‌کنند.
 

من تعبیر بازو را به کار نمی‌برم ولی خیلی در جریان شکل‌گیری انقلاب و تداوم نظام موثر بوده‌اند و هستند.
در خارج از کشور برخی تبلیغات منفی می‌کنند که مثلا نظام بازوهایش فقط مداحان هستند، خیر بازوهای این نظام مردم هستند، از اصناف مختلف، ولی خب مداحان ما هم در این سال‌ها در تداوم نهضت بسیار موثر بوده‌اند

 

من فکر می‌کنم هیئت‌ها در اعتلای اخلاقی جامعه موثر بوده‌اند ولی می‌توانند موثرتر هم باشند، به شرط اینکه در هیئت‌ها اشعار اخلاقی و پندآموز خوانده شود، همان رویه‌ای که در قدیم و در قصیده خوانی‌ها بود، یعنی ابتدای جلسه با اشعاری از یک شاعر حکیم شروع و در آن به مباحث اخلاقی، ضرورت خودسازی و پرهیز از دنیا، گرایش به معاد و دوری از نخوت و کبر و سستی اشاره می‌شد، سپس به فضایل و مناقب اهل بیت (ع) می‌پرداختند و از فضایل والای انسانی تا برخی معجزات سخن می‌گفتند. متاسفانه این رویه در سال‌های اخیر قدری کم‌رنگ شده و اشعاری که باید در پایان جلسه خوانده شود در ابتدای جلسه خوانده می‌شود و در انتهای جلسه اشعار اخلاقی خوانده نمی‌شود. به نظر من اگر تلفیقی از این دو صورت گیرد و شعر اخلاقی در محافل مذهبی رواج دیگری یابد خیلی می‌تواند موثر باشد. نوحه‌ها و سرودها هم از این قاعده مستثنی نیستند.

آرمان هیأت