وقتی از سال 1358 تا 1388 برخی شاخص‌های مشترک مربوط به اعتقادات، رفتارها و احساسات دینی را مورد بررسی قرار می‌دهیم به این نتیجه دست می‌یابیم که در بعد اعتقادات اصلی دین یعنی اعتقاد به خدا، پیامبر، معاد و این‌گونه موارد، تغییر قابل توجهی در دینداری مردم ایران بوجود نیامده و از زمان شاه یعنی سال 1353 تا سال 1388 تفاوت محسوس و معناداری وجود نداشته است. در حقیقت و با کمال تعجب، در حوزه اعتقادات اصلی دین، بیشتر شاهد ثبات در دینداری مردم ایران هستیم تا تغییر.

 در ایران بعد از انقلاب اسلامی آگاهی‌های دینی مردم نسبت به گذشته بسیار بیشتر شده است. با بررسی شاخص های مشترک مربوط به اعتقادات، رفتارها و احساسات دینی طی سال های 53 تا 88 به این نتیجه دست یافته ایم که در بعد اعتقادات اصلی دین یعنی اعتقاد به خدا، پیامبر و معاد تغییر قابل توجهی در دینداری مردم ایران بوجود نیامده و تفاوت محسوس و معناداری وجود نداشته است.

   
دکتر علی یوسفی، دانشیار جامعه شناسی دانشگاه فردوسی مشهد در بررسی تحولات مناسکی در سه بازه زمانی پیش از انقلاب اسلامی، پس از انقلاب و حال حاضر گفت: مناسک وجهی از دین داری است یعنی به طور طبیعی زمانی که جریانات دینی در جامعه ای رونق بسیاری پیدا می کند یکی از وجوهی که برجسته تر می شود پرررونق شدن صورت های مناسکی دین است به بیان دیگر اعمال عبادی و مناسکی دین فراگیر تر می شود به ویژه زمانی که در واقع حکومت از جنس حکومت های دینی باشد و داعیه ی تقویت و توسعه دین را داشته باشد آنچنان که جمهوری اسلامی چنین هدفی را دنبال می کند چراکه در چنین شرایطی از جانب حکومت این جریان تقویت می شود و شرایط اجتماعی نیز به رونق فعالیت های مناسکی مهیا تر می شود از شرایطی که ممکن است به لحاظ سیاسی محدودیت وجود داشته باشد لذا پشتیبانی سیاسی به گسترش مناسک دینی کمک می کند.
یوسفی با بیان اینکه امروزه نسبت به دوران قبل از انقلاب مناسک دینی از حیث شکل، تنوع و تعدد افزایش پیدا کرده است، بیان کرد: قطعا دلیل عمده آن رخداد انقلاب اسلامی و تاسیس جمهوری اسلامی و تاکید جمهوری اسلامی بر تقویت بعد مناسکی دین است. تغییر و تحولات مناسکی قطعا فقط حاصل اراده سیاسی و حکومتی نیست بلکه بسیاری از صورت های مناسکی دین در واقع در واکنش امر سیاسی رخ می دهد به یک معنا جدا کردن مسیر خود از چهارچوب های رسمی است.

نقش اراده غیر رسمی در گسترش محافل مذهبی پس از انقلاب
این استاد دانشگاه افزود: بحث گسترش هیات های مذهبی در پس از انقلاب نسبت به دوران شاهنشاهی از یک سو به دلیل تاکید حکومت جمهوری اسلامی و از سوی دیگر گسترش محافل مذهبی در منازل شخصی و با میل و اراده شخصی افراد جامعه بوده است اما حمایت نهادهای سیاسی و رسمی مانند سازمان تبلیغات اسلامی و نهادهای حوزوی و دینی و ...  را نمی توان نادیده گرفت اما نقش اراده غیر رسمی هم بسیار پررنگ بود.
در بسیاری از رفتارهای مناسکی نوعی کنترل و نظارت وجود دارد ممکن است برای برخی اقشار اجتماعی محدودیت تلقی شود و آن ها این امر مناسکی را به چهارچوب

هایی سوق می دهند که انگار آزادی عمل بیشتری برای انجام اعمال مناسکی خود داشته باشند بنابراین به صورت طبیعی در شرایطی که مداخله حکومت در فعالیت های مناسکی افزایش پیدا کند انتظار می رود اشکال غیر رسمی رفتارهای مناسکی بروز کند.

یوسفی ادامه داد: رونق فعالیت های مناسکی به ظاهر دلالت بر رونق دین ورزی در جامعه دارد اما از یک سو درواقع گسترش و فراگیر شدن صورتهای مناسکی محدودیت هایی برای تحولات اجتماعی و مغفول ماندن جنبه های معرفتی و آگاهی بخشی دینی داشته، به بیان دیگر مناسک بیشتر صورت نهادی و تکراری دارند و جنبه های معرفت دینی در حاشیه قرار می گیرد.
دین ورزی در همه ابعاد باید در جامعه گسترش پیدا کند و وجه مناسکی دین نباید غلبه داشته باشد تا بسیاری از معارف اصیل دینی در مخاطره قرار گیرند، گسترش و فراگیر شدن مناسک متوجه امر دینی است علاوه بر اینکه مداخله حکومت در امور مناسکی نتایج عدیده ای برای رونق دین داری دارد و از جهت هایی محدودیت به حساب می آید.

آرمان هیأت