شکی نیست که در جامعه‌ای که بنیان‌های آن بر باورها و آموزه‌های دینی استوار است، هیئت‌های مذهبی عملکرد و رسالتی فراتر از نقش صرفاً مذهبی می‌یابند. یدالله بهتاش مداح پیشکسوت کشورمان از نقش هیئت‌های مذهبی در شکل‌گیری انقلاب و تداوم آن در چهل سال گذشته سخن می‌گوید.

* جناب آقای بهتاش، این باور وجود دارد که انقلاب اسلامی، خاستگاهی دینی داشت و بی‌شک محافل مذهبی، مساجد، تکایا و حسینیه‌ها عناصر مؤثری در جریان پیروزی انقلاب اسلامی قلمداد می‌شدند. به‌عنوان سؤال اول آیا می‌توان گفت که انقلاب ایران ریشه در هیئت‌های مذهبی دارد؟
در جریان پیروزی انقلاب اسلامی، هیئت‌ها نقش رسانه‌ای و اطلاع‌رسانی داشتند. در دورانی که رسانه‌ها اعم از رادیو، تلویزیون، روزنامه و غیره در اختیار رژیم پهلوی بود، واقعاً مداحان و هیئت‌های مذهبی کار رسانه‌ای می‌کردند. اعلامیه‌ها به‌صورت پنهانی در هیئت‌ها پخش می‌شد. پیش از انقلاب، تحول اساسی در حوزه شعر، شاعری و وعظ به‌وجود آمد. پیش از آن فقط مصائب اهل‌بیت(ع) در جلسات مطرح می‌شد امّا در مقاطعی به تبیین خیانت‌ها و ظلم‌های رژیم پهلوی پرداخته شد. شعرا می‌آمدند و متناسب با احوالات آن موقع، اشعاری را با استفاده از فن‌های ادبی و با الفاظ مشترک علیه رژیم پهلوی می‌سرودند، مثلاً از نام یزید برای حاکم خائن به‌کار می‌بردند و منظورشان را با استفاده از الفاظ به شاه پهلوی نسبت می‌دادند.
من به‌یاد دارم در آن دوران در محله مجیدیه تهران سکونت داشتیم، محله مجیدیه مسیحی‌نشین‌ بود. شب‌ها به پشت‌بام‌ها می‌رفتیم و شعار الله‌اکبر می‌گفتیم و سپس به خیابان‌ها می‌آمدیم و راهپیمایی می‌کردیم. از جمله شعارهایی که فریاد می‌زدیم این بود: "برادر مسیحی، رهبر ما خمینی(ره) است؛ سلام می‌رساند". آنها نیز می‌آمدند و به ما می‌پیوستند یا درِ خانه خود را باز می‌گذاشتند و انقلابیون را برای خلاصی از دست مأموران رژیم به منازل خود راه می‌دادند. خود این شعارها مردم را همراه و همسو می‌کرد. خاطرم هست دسته راهپیمایی بزرگی با هدایت شهید مفتح در خیابان سهروردی تشکیل شد و مردم شعار‌گویان در خیابان حرکت می‌کردند، گروهی از عوامل گارد ارتش که در خیابان مستقر شده بودند، با شنیدن این شعرها و شعارهایی همچون "برادر ارتشی، چرا برادر کشی؟" منقلب می‌شدند و گاهی اشک می‌ریختند. بسیاری از این شعارها در هیئت‌ها سروده می‌شد و مداحان بودند که شعارها را بین مردم بلند فریاد می‌زدند و تکرار می‌کردند.

هیئت‌ها و مداحان واقعاً در جریان انقلاب تأثیرگذار بودند و پس از انقلاب نیز مساجد و هیئت‌ها به پایگاه مردمی تبدیل شدند. همان زمان هم زمزمه‌هایی به‌وجود آمده بود که پس از پیروزی انقلاب، بساط روضه و اشک برچیده خواهد شد که امام(ره) با درایت و بصیرت خود تأکید داشت تا روضه‌ها باید به‌سبک قدیم برپا شود، حتی زمانی که جنگ تحمیلی شروع شد، زمزمه‌هایی از گوشه و کنار به گوش می‌رسید که پول هیئت‌ها در جنگ هزینه و برای رزمندگان ارسال شود که حضرت امام(ره) مجدداً فرموده بودند که این مجالس رها نشود. با تأکید رهبر کبیر انقلاب، معلوم می‌شود که این هیئت‌ها بودند که جبهه و جنگ را می‌ساخت و همین هیئت است که رزمندگان را پشتیبانی می‌کرد. امروز نیز این صحبت‌ها در میان است که "پول هیئت‌ها را بدهید و جهیزیه درست کنید". باید به منتقدان گفت که "کمی انصاف داشته باشید چراکه این کارها مردمی است و همین هیئت‌ها هستند که در جریان حمایت از محرومان و تهیه جهیزیه همواره پیش‌قدم هستند".

*اگر بخواهیم عملکرد هیئت‌های مذهبی را از حیث کمّی و کیفی با دوران پیش از انقلاب مورد بررسی قرار دهیم به‌نظر شما هیئت‌های معاصر، نمره قابل قبولی دریافت می‌کنند؟
 انصافاً نسبت به گذشته پیشرفت‌های چشم‌گیری داشته‌ایم و روز به روز بهتر هم می‌شویم. شما اگر هیئت‌ها را با چهار یا پنج سال گذشته بسنجید، خواهید دید که پیشرفت خوبی داشته‌‌اند. حتی برخی از این هیئت‌ها که به شورخوانی معروف هستند، تا چند سال گذشته واعظ نداشتند امّا امروز سخنران و منبری دعوت می‌کنند و از فیض منبر بهره‌ می‌برند.

* با این باور شما، آیا می‌توان امید داشت که از مداحان نسل جوان، کسانی همچون مرحوم علامه، حاج علی آهی و غیره ساخت؟
باید خوش‌بین باشیم. راهش این است که جوانان و نسل امروز مداحان، وقتی به شهرت می‌رسند، یادشان باشد که باید همواره موعظه بشوند. پیامبر(ص) با آن عظمت به جبرئیل امین می‌فرمود "عِظنی؛ من را موعظه کن". جبرئیل مقامش از پیامبر(ص) پایین‌تر است. جبرئیل وقتی به معراج می‌رود، می‌گوید که "من دیگر نمی‌توانم بیایم"، امّا پیامبر(ص) می‌گوید، عظنی، یعنی در هر موقعیت اجتماعی و جایگاهی که هستی، گاهی بشین و حرف گوش بده. گاهی در شنیدن اثری است که در سخن‌گفتن نیست. آنهایی که به شهرت می‌رسند و در انظار عمومی مطرح می‌شوند باید بدانند بیشتر از گذشته، احتیاج به موعظه دارند، برای آنکه خودشان را بسازند و از کید شیاطین در امان بمانند.
رهبر بزرگوار انقلاب تأکید دارند که مجالس روضه، خالی از موعظه نباشد؛ حالا این موعظه، گاهی به‌عنوان شعر خوب و مؤثر است و گاهی از طریق حدیث مستند و صحیح بیان می‌شود. هر کسی هم نمی‌تواند حدیث بخواند، علم حدیث‌شناسی می‌خواهد. فرض کنید مداح ما در حضور رهبر انقلاب روضه‌خوانی  کند، اگر نتواند حدیث صحیح بخواند مورد عتاب قرار خواهد گرفت.

* انتقادی که گاهی متوجه مداحان می‌شود، این است که برخی از آنان درباره برخی مسائل اجتماعی، سیاسی و غیره اظهارنظر می‌کنند. آیا حد و مرزی برای ورود آنها به موضوعات و مسائل مختلف وجود دارد؟
اولاً باید بدانیم که برخی از هیئت‌های مذهبی، مخاطبانی دارند که حتی آیات عظام و علما نیز ندارند. من چند هفته برای مداحان سازمان بهشت‌زهرا(ع) جلسات آموزش داشتم؛ به آنها می‌گفتم: شما مستمع و مخاطبانی دارید که مراجع ندارند. خانواده متوفی از خارج و داخل برای دفن عزیزشان به بهشت‌زهرا(ع) می‌آیند، بنابراین اگر مداح یک شعر خوب و به‌جا بخواند گاهی یک تحول بزرگی در دل مستمع به‌وجود می‌آید.
مردم هر حرفی را از هر کسی پذیرش ندارند. حضرت آیت‌الله فلسفی منبر داشت، چند تن از شخصیت‌های برتر حکومت هم در جلسه حضور داشتند، ایشان مطلبی را در انتقاد به حکومت مطرح کرد. وقتی از منبر پایین آمد به او گفتند "آقای فلسفی، یک وقتی محاسن خود را رنگ نکنید چراکه اگر آنها به شما هجمه‌ای وارد نکردند برای این است که شما ریش‌سفید هستید". یک وقتی حرف و سخنی را مداح پیشکسوت و معتمدی می‌زند؛ آن حرف بر دهان ایشان می‌نشیند، یک وقت موعظه‌ای را بزرگترها بیان می‌کنند که بر اساس سن و مقام و جایگاه اجتماعی شاید مورد پسند مردم باشد امّا یک وقتی جوان بی‌تجربه‌ای مطلبی را می‌گوید که حتی اگر حرف و سخن خوبی هم که باشد از ایشان نمی‌پذیرند، نکته‌ این است که باید حد و حدود‌ها را بشناسیم.

* ضریب نفوذ مداحان و هیئت‌های مذهبی خاصه بین طیف مذهبی جامعه زیاد است. با توجه به سلوک برخی مداحان قدیمی در گذشته، به‌نظر شما مداحان امروز کشور باید به چه نکاتی توجه بیشتری داشته باشند؟
اولاً به ما سفارش کرده‌اند، "کُونُوا دُعَاةً لِلنَّاسِ‌ بِغَیْرِ أَلْسِنَتِکُمْ..." مردم را به غیر زبانتان دعوت کنید. مردم رفتارتان را می‌بینند. این رفتار را در سیره امام خمینی(ره) مشاهده می‌کنید. امام وقتی به ایران آمد، تأکید داشت همانند مردم عادی از فرودگاه خارج شود. مداحان باید بدانند زمانی از چشم مردم خارج می‌شوند که از دل آنها  خارج شده باشند. کار خوب از هر کسی خوب است امّا از مداحان خوب‌تر است و کار بد از هر کسی بد است و از ما بدتر است. یک کسی در تاریخ است به‌نام "شقرانی" که می‌گویند در زمان پیامبر‌اکرم(ص) او آزاد شد و مردم به او احترام زیادی می‌گزاردند امّا یکی از نوادگان او در دوران امام جعفر صادق(ع) شرب‌خمر می‌کرد. او روزی برای انجام کاری، خدمت امام(ع) آمد و حضرت کارش را انجام داد و سپس خطاب به او فرمود: «ان‌الحسن من کل احد حسنٌ و انّه منک احسن لمکانک منّا، و انّ القبیح من کل احد قبیح و انّه منک اقبح»؛ «اى شقرانى! نیکى از هر شخص نیکو است، ولى از تو که به ما نسبت دارى نیکوتر است، و زشتى از هر کسى زشت است ولى از تو زشت‏‌تر».
 

آرمان هیأت