عرفان های نوظهور سخنان و جملات جذاب سایر ادیان و عرفان ها را جدا کرده و به نام خود عنوان می کنند و به مسائل ناظر بر زندگی مثل لذت، آرامش، امید و حتی مسائل جنسی و اباحه گری توجه کرده اند؛ اما چرا برخی از افرادی که به این سمت کشیده شدند در نهایت خودکشی می کنند!؟ مسلم گریوانی می گوید: نقطه شروع در این مسیر هرگز خودکشی، طلاق، جن گیری و امثالهم نیست. آنها از مفاهیمی جذاب برای معرفی خود استفاده می کنند. در ابتدا برگزاری کلاس ها یا انجمن هایی برای تفکر و خودشناسی و ارتباط موثر با خود و بحث خدا و حضور و عشق و سایر مفاهیم جذاب؛ و پس از اینکه افراد جذب شدند در فرایندی شستشوی مغزی می شوند به طوری که مخاطب هیچ اراده و تفکر و پرسشی در برابر این استاد نداشته باشد و تسلیم او می شود.

مسلم گریوانی در سال ۱۳۷۸ وارد حوزه شد و در کنار تحصیلات حوزوی، ارشد روان شناسی و مشاوره اسلامی را در موسسه امام خمینی(ره) قم و دکتری عرفان اسلامی و تصوف را در دانشگاه ادیان قم گذراند و هم اکنون در حال تدریس در سطوح عالی حوزه و سطح ارشد دانشگاه است.

متن گفت وگو با حجت الاسلام دکتر مسلم گریوانی را می خوانید:
* طی سال های اخیر گرایش به عرفان های نو ظهور در کشور نسبت به گذشته افزایش داشته است. هدف عرفان نوظهور چیست و چرا این نوع عرفان ها مورد توجه و استقبال قرار گرفتند؟
در مورد اینکه چرا عرفان های نوظهور به وجود آمده اند ابتدا باید تعریف و تصویرمان از عرفان های نوظهور را مشخص کنیم. دهه ۶۰ میلادی نقطه شروعی برای پدید آمدن عرفان های نوظهور بود.
دو دلیل عمده باعث شد این عرفان ها به وجود بیایند. یکی بحث نیاز فطری انسان به معنویت و عرفان، سلوک و ارتباط با خدا و امثالهم؛ به تعبیری باطنی گری و باطن گرایی چون عرفان های نوظهور و معنویت عرفان به تعبیر لاتین به معنای رازگرایی است، انسان علاقمند است که نسبت به ماورا مطالعه کند و بشنود. و نسبت به چیزی که در دسترس او نیست کشف و گفت و شنود داشته باشد. انسان فطرتاً به معنویت علاقمند است لذا یکی از دلایل پیدایش عرفان های نوظهور که متفاوت از بحث گسترش است عطش معنوی انسان به ویژه انسان معاصر است چون خاستگاه عرفان های نوظهور در غرب بیشتر از کشورهای شرقی بود چرا که کشورهای شرقی خود منبع جوشان دین و معنویت مذهب بودند، ولی در کشورهای غربی که به سمت اومانیسم و کمونیسم و مدرنیسم و پست مدرنیسم و ماکیاولیسم و مادی گرایی سوق پیدا کردند، دین حذف شد و معنویات تا قرن بیستم حذف شد و عطش معنوی انسان معاصر شدت گرفت و در حقیقت نیاز معنوی انسان باعث پیدایش عرفان های نوظهور شد. دلیل دیگری برای پیدایش وجود دارد و آن ناکارآمدی ادیان و مذاهب و عرفان های سنتی و قدیمی بود، منظور از ناکارآمدی، نیاز انسان معاصر به شنیدن از ارتباط انسان با خدا بود و دوست داشت از حضور خدا در زندگی بشنود. و بحث اثبات خدا و وجود خدا و صفات خدا و ذات خدا برای انسان معاصر مطرح نبود. انسان معاصر از بحث های نظری فراری است. انسان معاصر مشتاق است که معنویت و دین در متن زندگانی باشد و ادیان سنتی و عرفان های کلاسیک در این بخش ناموفق بودند. یک دلیل پیدایش و بحث گسترش عرفان های نوظهور این بود که انسان معاصر نیاز داشت عرفان و معنویت را در متن زندگی ببیند و عرفان های نوظهور می توانستند این نقص را جبران کنند.

* برطبق آمار غیر رسمی حدود چهار هزار نفر در ایران، به حلقه ها یا فرقه های انحرافی یا عرفان های نوظهور متفاوتی پیوستند، دلیل گسترش این استقبال در کشور را مربوط به چه مسایلی می دانید؟  این عرفان ها مگر چه جاذبه هایی دارند که توانستند قشر جوان را به سوی خود جذب کنند؟
بحث مورد استقبال قرار گرفتن و یا گسترش عرفان های نوظهور خود چند دلیل دارد که با بحث پیدایش بی ارتباط نیستند. یک دلیل جاذبه های این عرفان هاست. حتی در کشورهای اسلامی و به طور مشخص در ایران مورد استقبال قرار گرفته اند. یکی از این دلایل عبارتست از: اقتباس یا انتقاد از سایر ادیان است. یکی از ویژگی های عرفان های نوظهور این است که سخنان و جملات جذاب سایر ادیان و عرفان ها را جدا کرده و به نام خود عنوان می کنند به طور مثال اُشو از تصوف استفاده زیادی می کند. کتاب «اواز سکوت» ایشان و «آفتاب و سایه» از صوفیان، تصوف و عرفان اسلامی ما بهره گرفته شده است یا از جملات بودا استفاده کرده است. یعنی نقیصه های سایر ادیان و عرفان ها را رها می کنند، ولی محاسن و جذابیت های آنها را می گیرند.
دلیل دیگر این است که آنها به زندگی توجه زیادی می کنند و یکی از رازهای استقبال همین است. آنها به مسائل ناظر بر زندگی مثل لذت، آرامش، امید و حتی مسائل جنسی و اباحه گری توجه کرده اند. این موضوع برای جوانان جالب است وقتی که می بینند عرفانی برای احساس حضور خدا حرف می زند و عرفانی بدون مخالفت با مسائل جنسی در مورد زندگی صحبت می کند و این نکته مساله را جذاب و جالب می کند و باعث می شود جوانان از این عرفان ها استقبال کنند.
نکته دیگر اینکه این عرفان ها از رسانه های اجتماعی یا نهادها بهره گرفته اند و حمایت کمپانی ها و سیاستمداران حاکم یا حاکمیت اروپا شامل حال آنها شد. و این عرفان ها توسط این گروهها بزرگ شده و به چهره ای تبدیل شدند. برخی از نظریه توطئه حرف می زنند و گفته می شود این عرفان ها به این دلایل ساخته شده اند، ولی من چندان این نظریه را قبول ندارم.
اگرچه عوامل استکبار در گسترش آنها نقش داشتند، ولی در مرحله پیدایش، نیاز معنوی و توجه به کارکردهای زندگی توسط این عرفان ها مطرح بود و سایر عوامل در گسترش نقش داشتند. به طور مثال پائولو کوئلیو چطور رشد کرد و بزرگ شد؟ اسرائیل همایشی برپا کرد و او را به عنوان یک ایدئولوگ صلح معرفی کرد. اُشو به آمریکا رفت. کریشنامورتی از هند به آمریکا رفت و دالایی لاما و سایر شخصیت های بزرگ و مهمی که رسانه ای شدند، در گسترش عرفان های نوظهور نقش داشتند.

* به عنصر امیدواری در عرفان های نوظهور به عنوان یکی از دلایل استقبال اشاره کردید، اما می بینیم برخی از افرادی که به این سمت کشیده شدند در نهایت خودکشی کردند. این تناقض چطور قابل توضیح است؟
نقطه شروع در این مسیر هرگز خودکشی، طلاق، جن گیری و امثالهم نیست. آنها از مفاهیمی جذاب برای معرفی خود استفاده می کنند. در ابتدا برگزاری کلاس ها یا انجمن هایی برای تفکر و خودشناسی و ارتباط موثر با خود و بحث خدا و حضور و عشق و سایر مفاهیم جذاب؛ و پس از اینکه افراد جذب شدند در فرایندی شستشوی مغزی می شوند به طوری که مخاطب هیچ اراده و تفکر و پرسشی در برابر این استاد نداشته باشد و تسلیم او می شود. به طور مثال در عرفان حلقه در آغاز بحث ارتباط با خدا و حضور خدا و خودشناسی و ارتباط با موجودات غیر ارگانیک و… مطرح می شد، اما رفته رفته بحث ارتباط با اجنه مطرح شد و زندگی های این افراد از هم می پاشید. و فرجام و نهایت آنچه در این انجمن ها عاید فرد می شود، همین است.

* در جامعه ما که سرشار از معارف معنوی است و به امامت، معصومین، اولیای الهی و انسان کامل اعتقاد داریم و فرهنگ دینی ما پر از عرفای بزرگ و اولیای الهی و معصومین و ائمه است چرا جامعه ما به سمت عرفان های نوظهور می رود؟
در پاسخ دو دلیل مطرح است متاسفانه مبلغان و روحانیون دینی نتوانستند نکته ای را که عرفان های نوظهور بر روی آن دست گذاشته اند را بررسی کنند. عرفان های نوظهور نقاط قوتی دارند که این نقاط قوت نقاط ضعف ماست. آنها در مثال کاربردی و عینی و ملموس و ناظر بر زندگی دست گذاشته اند مثل بحث ارتباط با خدا و درمان با خدا و درمان با دین و ما باید به سراغ کاربردی کردن مسائل عرفانی و دینی حرکت کنیم. آنها نسخه هایی عملی رو کرده اند و بر این اساس کار می کنند. این یک دلیل بود و با اینکه دست ما در مسائل دینی پر بود و عرفان ما و کلام ما غنی و در طبقه هفتم است، ولی کاربردی نشده است. البته کارهایی شده و کتبی چاپ شده اند به طور مثال انتشارات شمس الشموس از عرفای ما کتابی مثل «سوخته» را منتشر کرده است. «احوالات مرحوم محمد جواد انصاری» از اولیای الهی و یا کتاب «الهیه» که احوالات عرفانی مرحوم آیت الله محمد حسن طباطبائی است. «عطش» از میرزا علی آقا قاضی و «دلشده» از مرحوم آقای کشمیری و یا کتاب «زمزم عرفان» از آیت الله بهجت، کتاب «جوانمرد» و کتاب «نامه های خط خطی» از جمله کتاب های معنویت و عرفان به زبان ساده است؛ وقتی این کتاب ها خوانده شوند شما را متوجه عالم معنا و جذابیت های آن می کند.
ولی کمتر کتاب هایی از این دست نوشته می شود. این کتابها باید توسعه بیشتری پیدا کنند چون جامعه ما و نسل جوان ما نباید به سمتی دیگر سوق پیدا کنند. دلیل دیگری که باعث جذب جوانان به عرفان های نوظهور شده است، ظاهر فریبنده آنهاست. مثالی عرض می کنم، عرفان های نوظهور شبیه علاقه بچه ها به چیپس و پفک است. این تنقلات بافت خوبی دارند و خوشمزه است و بسته بندی آنها جذابیت دارد، ولی مغذی نیستند و حتی برعکس مضرند. عرفان های نوظهور دقیقاً به همین شکل هستند جذابیت ظاهری فراوانی دارند. وقتی سخنان اُشو را با گوش خود می شنوید دلکش و جذاب است. وقتی جملات عرفان حلقه و کتاب مکتوب ۱ و مکتوب ۲ پائولو کوئلیو را می شنوید و… جذاب و شیک هستند، ولی آنها ما را رشد نمی دهند. صرفاً فضایی آکنده از آرامشی مقطعی و موردی است، ولی ما را بزرگ نمی کند. اگر عرفان های نوظهور آدم ها را رشد می دادند خود آنها رشد می کردند. خروجی عرفان های نوظهور را با خروجی عرفان اسلامی مقایسه کنید، ما شخصیت ها و عارفان برجسته ای در تاریخ عرفان اسلامی داشتیم. کمترین آنها بزرگانی مثل سید بن طاووس و شهید ثانی و مقدس اردبیلی تا آیت الله بهجت و حضرت امام(ره) و بزرگان پنهانی هستند که بعد از مرگ خود شناخته خواهند شد، ولی خروجی عرفان های نوظهور چه افرادی هستند؟! باطن این ظاهر فریبنده ایمان شما را می سوزاند. این بزرگترین آفت عرفان های نوظهور است و متاسفانه برخی از روشنفکران ما از این عرفان ها دفاع می کنند و از پیامد های آن غفلت می کنند.

* اشاره کردید مفاهیم جذابی چون امید، محبت، آرامش، زندگی و امثالهم در عرفان های نوظهور سبب جذب افراد شده است، حرف عرفان اسلامی یا معنویت ما چیست؟ آیا عرفان اسلامی نیز همین مفاهیم را در بر ندارند و اشکال از نوع تبیین و به کارگیری ما از این مفاهیم نیست؟
در فرهنگ اسلامی چند شکل از عرفان وجود دارد، عرفان صوفیانه و کسانی مثل خرقانی و بایزید و عرفان نظری مثل ابن عربی و قیصری و عرفان ادبی مثل مولانا و حافظ و عطار و سنایی و دیگران و عرفان اخلاقی مثل کتابهای چهل حدیث امام که در وادی عرفان اخلاقی است و همچنین کتب مرحوم فیض کاشانی در این باب است. عرفان های مختلفی در عرفان اسلامی وجود دارد. من به حوزه های آنها اشاره کردم. ولی مهمترین خصلت عرفان اسلامی ما که در عرفان نوظهور نیست اول بحث اعتقاد به خداست. انسان علی رغم بزرگی و عظمتی که دارد در برابر یک عظمت دیگر که منبع جمال و کمال است و همانا خداست قرار دارد و متاسفانه این حقیقت بسیار کم رنگ جلوه می شود و یا مورد انکار قرار می گیرد. مساله دیگر که در عرفان اسلامی وجود دارد بحث اعتقاد به انسان کامل است مثل انبیا و اولیا یعنی برای سلوک به مرشد نیاز است و این مرشد خود باید واصل شده باشد. او خود باید رسیده باشد مثل اولیا خدا و معصومین و علما و ما مرشد را در بحث عرفان های نوظهور نیز می بینیم، ولی آیا این مرشد خود واصل شده یا در ابتدای کار است؟! ویژگی دیگر عرفان اسلامی ذومراتب بودن است. یعنی پله پله و منزل به منزل است. کتاب صد میدان خواجه عبداله انصاری این ویژگی مرتبه به مرتبه بودن عرفان اسلامی را نشان می دهد. عرفای ما در صدر خود، انبیاء و معصومین را دارند. امیرالمومنین توسط تمام صوفی های سنی به عنوان سرسلسله عرفانی آنها مورد قبول است. در ماه شعبان قرار داریم مناجات شعبانیه را با نگاهی معنوی مرور کنید. این مناجات بسیار عارفانه است. «خدایا به من کمال انقطاع به سوی خودت را مرحمت کن». انقطاع به معنای بریدن از غیر یعنی در میان مردم باشم ولی با تو باشم. این مناجات عارفانه از ویژگی های عرفان اسلامی است.

* نقطه مشترک، اما در اصل معنی متفاوت میان مهدویت و عرفان های نوظهور امید به آینده؛ در مهدویت با اعتقاد ظهور امام زمان(عج) امید به تحقق عدالت و… داریم و در عرفان های نوظهور این امید به نوع دیگری بیان می شود. در بیان حقیقت مهدویت چه نقص هایی داریم؟
مهدویت یکی از ویژگی های معرفت دینی ماست. ما مهدویت را در اعتقاد به امامی که نیست خلاصه کرده ایم. امامی که در قید حیات است ولی در بین ما نیست. ما جمعه ها دعای ندبه می خوانیم و می گوییم کی می شود تو را ببینیم ولی اصل مهدویت یعنی امیدوار بودن به آینده جهان و آینده زندگی. این یعنی مهدویت که همه مکاتب دارند ولی در اولی مهدویت را به شیعه محدود می‌کنیم. به عبارت دیگر یک شیعه زندگی را به هیچ وجه بن بست نمی داند. اگر همین نگاه به مهدویت را در جامعه ترویج کنید نه خودکشی و نه اهمال کاری و نه بی وجدانی و نه بی مسئولیتی و نه بحث ناامیدی از زندگی وجود نخواهد داشت. چون همیشه منتظر حقیقتی هستید که این حقیقت زنده است و با توست. نسبت به شما غفلت ندارد. امام زمان(عج) می فرمایند: «من روی فرش زندگی شما که آلوده نباشد می آیم» نفس این بیان ما را مقید می کند تا مراقب باشیم که زندگی ما آلوده نباشد.

* بنابراین در بیان جاذبه های مهدویت کم کاری کرده ایم؟!
ما مهدویت را همچون سایر مفاهیم دینی از جمله عاشورا به خرافات آلوده کرده ایم. مثل بحث غدیر که مباحث شیعه وسنی را به بحث غدیر آلوده کردیم. ما تمام مفاهیم دینی را نازل و تشکیلاتی معرفی کرده ایم. این مفاهیم، دینی و معنوی معرفی نشده اند. مذهبی یعنی فرقه ای ولی دینی فرقه ای نیست. وقتی مهدویت را به صورت دینی معرفی کنیم شامل همه انسانها خواهد بود و مختص شیعه نیست. همه ادیان و مذاهب مهدویت دارند. مصداق برخی امام زمان(عج) و برخی حضرت عیسی(ع) و… است. مصداق فرق می کند، ولی مهدویت یعنی امید به آینده و این به معنای ورود دینی و کلان است. ورود ما مذهبی است و در این نوع ورود کم کاری کرده این مهدویت یکی از هزاران آموزه اسلام است. اگر ما فقط یک آموزه همچون مهدویت را درست معرفی کنیم، می توانیم جهان را از نظر معنوی و مذهبی تغذیه و اداره کنیم. با اندیشه مهدویت می توانیم معنویت جهان را تغذیه کنیم و این ظرفیتی است که فقط در یک آموزه از آموزه های شیعه و دینی ما وجود دارد.

* بنابراین معتقدید که اگر مهدویت به درستی تبیین می شد، امروز عرفان های نوظهور جایی در کشور ما نداشتند.
بله دقیقاً.