کد مطلب : ۳۵۲۹۷
مسیر هجرت حضرت معصومه(س) به ایران بر چه مبنایی انتخاب شد؟
هجرت کریمه اهل‌بیت(ع) به ایران در سال ۲۰۱ق اتفاق افتاد؛ زمانی که زمزمه‌هایی درباره در خطر بودن جان امام رضا(ع) به گوش خواهر بزرگوار ایشان رسید.
برخی مورخان معتقدند انتقال خبر، از طریق قصیده «تائیه» دعبل بن علی خزاعی، شاعر و مرثیه‌سرای نامدار شیعه انجام گرفت. مضمون قصیده او که دو بیت از ابیات آن توسط ثامن‌الحجج(ع) سروده شد، برای دوستداران آن حضرت تردیدی در وجود خطری که امام(ع) را تهدید می‌کرد، باقی نمی‌گذاشت: «وقبر بطوس یا لها من مصیبه / الحت علی (بها) الأحشاء بالزفرات / إلی الحشر حتی یبعث الله قائما / یفرج عنا الغم والکربات». این تحلیل می‌تواند کاملاً درست باشد؛ در آن عصر و به ویژه در میان اعراب، شعر ابزار رسانه‌ای بسیار قدرتمندی بود و با توجه به انتقال سریع آن، می‌توانست در کمترین مدت، اخبار را به دورترین نقاط برساند و حضرت معصومه(س) احتمالاً با شنیدن همین ابیات دریافت جان برادر گرامی و امامش در خطر است. این بود که تصمیم به هجرت گرفت و با وجود همه خطرها و تنگناها راهی ایران شد.
تربیت شده مکتب اهل بیت(ع)
حضرت معصومه(س) پرورش یافته مکتب دو امام معصوم؛ کاظم و رضا(علیهم‌السلام) بود. باید توجه داشت آن بانوی بزرگوار، برخلاف دیدگاه برخی مورخان و حتی محدثان، آموزه‌های دریافتی خود را از امامان زمانش، تنها به عرصه فقه و حدیث محدود نکرد. درست است که از حضرت معصومه(س) روایاتی نقل شده و آن حضرت، در غیاب پدر و برادرش، پاسخگوی پرسش‌های فقهی مراجعه‌کنندگان در شهر مدینه بود، اما درس‌آموزی در مکتب اهل بیت(ع) از یک سو و از سوی دیگر، جایگاه والای معنوی و الهی آن بانوی یگانه، ایجاب می‌کرد که او در همه عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اعتقادی، آگاهی‌هایی به حد کمال داشته باشد، جغرافیای فکری جهان اسلام را بشناسد و از تبارشناسی دوستان و دشمنان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) غافل نماند.
این زاویه از سیره و زندگانی حضرت معصومه(س)، زاویه‌ای است که شاید کمتر به آن پرداخته شده است بر این اساس ما چاره‌ای نداریم جز آنکه برای شناخت این وجه از سیره کریمه اهل بیت(ع)، با همان اطلاعات در دسترس و به اصطلاح علمای تاریخ، با بهره‌گیری از «عقل تاریخی» به تحلیل و بررسی آن بپردازیم تا شاید بتوانیم بخشی از این ابهام را برطرف کنیم.
مبنای مسیریابی و جزئیات آن
کریمه اهل بیت(ع) بدون تردید در عرصه‌های گوناگون، توانمندی‌های خارق‌العاده داشت. نشانه‌هایی از این نبوغ را در عرصه جامعه‌شناسی و سیاست و حتی آگاهی‌های مربوط به جغرافیای سیاسی می‌توان در جریان هجرت ایشان مشاهده کرد. برخلاف ادعای برخی از مورخان، حرکت حضرت معصومه(س) به سمت ایران، همراه با کاروانی عظیم و مجلل نبود و حتی جزئیاتی که توسط برخی از صاحبنظران این عرصه مانند آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی در کتاب «موسوعة التاریخ الاسلامی» آمده است، نشان می‌دهد کریمه اهل بیت(ع) کاروانی محدود و شاید غریبه را برای حرکت به سوی ایران انتخاب کرده است.
آشنایی با وضعیت شرقِ اسلامی
حضرت معصومه(س) با توجه به شناخت کاملی که از جغرافیای سیاسی شرق اسلامی داشت، می‌دانست عبور از همان مسیری که امام رضا(ع) پیموده است، خالی از خطر و چالش نخواهد بود. مسیر کاروان امام رضا(ع) پس از عبور از اهواز، به سوی فارس و کویر مرکزی ایران ادامه پیدا می‌کرد؛ جایی که، در آن دوران هنوز بیشتر جمعیتش به دین اسلام نگرویده بودند.
بنابراین طی طریق از آن مسیر برای کریمه اهل‌بیت(ع) ممکن نبود حضرت معصومه(س) پس از ورود به ایران، راه شمال را در پیش گرفت و همراه با کاروان با وجود بیماری، خود را به جغرافیایی نزدیک کرد که اولاً اکثریت جمعیت آن مسلمان بودند و ثانیاً در برخی نقاط آن، شهرها و روستاهای شیعه‌نشینی وجود داشت که می‌توانست محل امنی برای استراحت آن حضرت باشد.
تسلط بر ریشه‌های تاریخی و اجتماعی اقوام
احتمالاً حضرت معصومه(س) در برآورد مزایای این مسیر، روی کمک و مساعدت خاندان‌های مشهور شیعه نیز حساب کرده بود. حتی زمانی که کاروان حضرت دچار مزاحمت عوامل حکومتی می‌شود و پس از آن، وقتی بیماری به سراغ آن بانوی بزرگوار می‌آید، امن‌ترین نقطه را در نزدیکی خود انتخاب می‌کند؛ ساوه و مناطق نزدیک به آن مانند آوج و قم، از دیرباز مهد فعالیت شیعیان بوده است و حضرت معصومه(س) شهر قم را برای استراحت برمی‌گزیند.
قم نسبت به دیگر شهرهایی که در مسیر کریمه اهل‌بیت(ع) قرار داشت، از وضعیت بهتری برخوردار بود. خاندان اشعری که نسبشان به مالک بن عامر اشعری، از اصحاب رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع) می‌رسید، در این شهر سکونت داشتند. آن‌ها اصالتاً از اعراب یمنی بودند که پیش از فتح مکه اسلام آوردند. کارنامه این خاندان که در زمان هجرت حضرت معصومه(س) به قم، در این شهر از نفوذ و قدرت فراوان برخوردار بودند، نشان می‌داد آن‌ها دست‌کم در پنج نسل، وفاداری و پایمردی خود را در دفاع از مکتب اهل‌بیت(ع) به اثبات رسانده‌اند و نسبت به دیگر گروه‌های شیعه ساکن در آن منطقه، از اعتبار و موقعیت بسیار خوبی برخوردار هستند. انتخاب دقیق کریمه اهل‌بیت(ع) که ناشی از دانش اجتماعی و آشنایی او با جغرافیای حضور شیعیان و تبارشناسی دقیق آن‌ها بود، سبب شد آن حضرت با وجود رحلت در غربت، زمینه را برای باروری و حضور بیشتر شیعیان در این منطقه مهیا کند و این نکته‌ای است که در بررسی زندگی و سیره حضرت معصومه(س) نباید از یاد ببریم.
برخی مورخان معتقدند انتقال خبر، از طریق قصیده «تائیه» دعبل بن علی خزاعی، شاعر و مرثیه‌سرای نامدار شیعه انجام گرفت. مضمون قصیده او که دو بیت از ابیات آن توسط ثامن‌الحجج(ع) سروده شد، برای دوستداران آن حضرت تردیدی در وجود خطری که امام(ع) را تهدید می‌کرد، باقی نمی‌گذاشت: «وقبر بطوس یا لها من مصیبه / الحت علی (بها) الأحشاء بالزفرات / إلی الحشر حتی یبعث الله قائما / یفرج عنا الغم والکربات». این تحلیل می‌تواند کاملاً درست باشد؛ در آن عصر و به ویژه در میان اعراب، شعر ابزار رسانه‌ای بسیار قدرتمندی بود و با توجه به انتقال سریع آن، می‌توانست در کمترین مدت، اخبار را به دورترین نقاط برساند و حضرت معصومه(س) احتمالاً با شنیدن همین ابیات دریافت جان برادر گرامی و امامش در خطر است. این بود که تصمیم به هجرت گرفت و با وجود همه خطرها و تنگناها راهی ایران شد.
تربیت شده مکتب اهل بیت(ع)
حضرت معصومه(س) پرورش یافته مکتب دو امام معصوم؛ کاظم و رضا(علیهم‌السلام) بود. باید توجه داشت آن بانوی بزرگوار، برخلاف دیدگاه برخی مورخان و حتی محدثان، آموزه‌های دریافتی خود را از امامان زمانش، تنها به عرصه فقه و حدیث محدود نکرد. درست است که از حضرت معصومه(س) روایاتی نقل شده و آن حضرت، در غیاب پدر و برادرش، پاسخگوی پرسش‌های فقهی مراجعه‌کنندگان در شهر مدینه بود، اما درس‌آموزی در مکتب اهل بیت(ع) از یک سو و از سوی دیگر، جایگاه والای معنوی و الهی آن بانوی یگانه، ایجاب می‌کرد که او در همه عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اعتقادی، آگاهی‌هایی به حد کمال داشته باشد، جغرافیای فکری جهان اسلام را بشناسد و از تبارشناسی دوستان و دشمنان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) غافل نماند.
این زاویه از سیره و زندگانی حضرت معصومه(س)، زاویه‌ای است که شاید کمتر به آن پرداخته شده است بر این اساس ما چاره‌ای نداریم جز آنکه برای شناخت این وجه از سیره کریمه اهل بیت(ع)، با همان اطلاعات در دسترس و به اصطلاح علمای تاریخ، با بهره‌گیری از «عقل تاریخی» به تحلیل و بررسی آن بپردازیم تا شاید بتوانیم بخشی از این ابهام را برطرف کنیم.
مبنای مسیریابی و جزئیات آن
کریمه اهل بیت(ع) بدون تردید در عرصه‌های گوناگون، توانمندی‌های خارق‌العاده داشت. نشانه‌هایی از این نبوغ را در عرصه جامعه‌شناسی و سیاست و حتی آگاهی‌های مربوط به جغرافیای سیاسی می‌توان در جریان هجرت ایشان مشاهده کرد. برخلاف ادعای برخی از مورخان، حرکت حضرت معصومه(س) به سمت ایران، همراه با کاروانی عظیم و مجلل نبود و حتی جزئیاتی که توسط برخی از صاحبنظران این عرصه مانند آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی در کتاب «موسوعة التاریخ الاسلامی» آمده است، نشان می‌دهد کریمه اهل بیت(ع) کاروانی محدود و شاید غریبه را برای حرکت به سوی ایران انتخاب کرده است.
آشنایی با وضعیت شرقِ اسلامی
حضرت معصومه(س) با توجه به شناخت کاملی که از جغرافیای سیاسی شرق اسلامی داشت، می‌دانست عبور از همان مسیری که امام رضا(ع) پیموده است، خالی از خطر و چالش نخواهد بود. مسیر کاروان امام رضا(ع) پس از عبور از اهواز، به سوی فارس و کویر مرکزی ایران ادامه پیدا می‌کرد؛ جایی که، در آن دوران هنوز بیشتر جمعیتش به دین اسلام نگرویده بودند.
بنابراین طی طریق از آن مسیر برای کریمه اهل‌بیت(ع) ممکن نبود حضرت معصومه(س) پس از ورود به ایران، راه شمال را در پیش گرفت و همراه با کاروان با وجود بیماری، خود را به جغرافیایی نزدیک کرد که اولاً اکثریت جمعیت آن مسلمان بودند و ثانیاً در برخی نقاط آن، شهرها و روستاهای شیعه‌نشینی وجود داشت که می‌توانست محل امنی برای استراحت آن حضرت باشد.
تسلط بر ریشه‌های تاریخی و اجتماعی اقوام
احتمالاً حضرت معصومه(س) در برآورد مزایای این مسیر، روی کمک و مساعدت خاندان‌های مشهور شیعه نیز حساب کرده بود. حتی زمانی که کاروان حضرت دچار مزاحمت عوامل حکومتی می‌شود و پس از آن، وقتی بیماری به سراغ آن بانوی بزرگوار می‌آید، امن‌ترین نقطه را در نزدیکی خود انتخاب می‌کند؛ ساوه و مناطق نزدیک به آن مانند آوج و قم، از دیرباز مهد فعالیت شیعیان بوده است و حضرت معصومه(س) شهر قم را برای استراحت برمی‌گزیند.
قم نسبت به دیگر شهرهایی که در مسیر کریمه اهل‌بیت(ع) قرار داشت، از وضعیت بهتری برخوردار بود. خاندان اشعری که نسبشان به مالک بن عامر اشعری، از اصحاب رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع) می‌رسید، در این شهر سکونت داشتند. آن‌ها اصالتاً از اعراب یمنی بودند که پیش از فتح مکه اسلام آوردند. کارنامه این خاندان که در زمان هجرت حضرت معصومه(س) به قم، در این شهر از نفوذ و قدرت فراوان برخوردار بودند، نشان می‌داد آن‌ها دست‌کم در پنج نسل، وفاداری و پایمردی خود را در دفاع از مکتب اهل‌بیت(ع) به اثبات رسانده‌اند و نسبت به دیگر گروه‌های شیعه ساکن در آن منطقه، از اعتبار و موقعیت بسیار خوبی برخوردار هستند. انتخاب دقیق کریمه اهل‌بیت(ع) که ناشی از دانش اجتماعی و آشنایی او با جغرافیای حضور شیعیان و تبارشناسی دقیق آن‌ها بود، سبب شد آن حضرت با وجود رحلت در غربت، زمینه را برای باروری و حضور بیشتر شیعیان در این منطقه مهیا کند و این نکته‌ای است که در بررسی زندگی و سیره حضرت معصومه(س) نباید از یاد ببریم.
مرجع : قدس آنلاین
