حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی قادری در یادداشتی در پایگاه اطلاع‌رسانی بلاغ سعی کرده با نگاهی تحلیلی به بررسی تمامی احتمالات در چرایی این موضوع بپردازد.در تحلیل این سیره و چرایی ازدواج نکردن حضرت معصومه(س) چند احتمال وجود دارد که هر یک از آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
۱-‌ وصیت موسی بن جعفر(ع)
احتمال اول این است امام کاظم(ع) وصیت به ازدواج نکردن دختران خود نموده بود. ازهمین رو یعقوبی می‌نویسد: «موسی بن جعفر وصیت کردند دخترانشان شوهر نکنند و هیچ کس از آنان شوهر نکرد، مگر ‌ام‌سلمه که در مصر به ازدواج قاسم بن محمد بن جعفر بن محمد در آمد و...». (تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ج۲، ص۴۲۱)
این گزارش یعقوبی از دو نظر صحیح نیست. شواهد و قرائن بر جعلی و ساختگی بودن آن دلالت دارد، چرا که:
اولاً: چنین وصیتی برخلاف نص قرآنی و سنت رسول‌الله(ص) و سیره امامان اهل بیت عصمت و طهارت است و هرگز چنین وصیتی از امام معصوم صادر نمی‌شود.
ثانیاً: متن وصیت حضرت موسی بن جعفر غیر از آن چیزی است که یعقوبی ادعا دارد. برای قضاوت در این زمینه، ابتدا متن وصیت حضرت را مرور می‌کنیم.
ابراهیم بن عبدالله از موسی بن جعفر(ع) نقل کرده که آن حضرت جمعی را مانند اسحاق بن جعفر، ابراهیم بن محمد، جعفر بن صالح و غیره را بر وصیت خود شاهد گرفتند و فرمودند:«شاهد می‌گیرم آن‌ها را که این وصیت من است که به فرزندم علی وصیت کرده‌ام...(از جمله وصیتم این است) اگر مردی از شما خواست خواهرش را شوهر دهد، این حق را ندارد، مگر با اجازه و فرمان او (علی) و نه دختران من (حق دارند) که یکی از خواهران خود را شوهر دهند و یا مادران آن‌ها و نه سلطانی و نه کاری برای آن‌ها انجام دهد، مگر اینکه با نظر و مشورت او (علی) باشد. اگر بدون اجازه او به چنین کاری اقدام کنند، به راستی با خدا و رسولش مخالفت و در سلطنت او منازعه کرده‌اند و او (حضرت رضا) به مصالح قومش در امر ازدواج آگاه‌تر است. اگر خواست به کسی شوهر دهد، شوهر می‌دهد و اگر خواست رد کند، رد می‌کند». (بحار، ج۴۸، ق۲۷۶)
در این وصیت‌نامه، حضرت موسی بن جعفر(ع) با صراحت به فرزندان اعلام می‌کنند حجت خدا بعد از او علی بن موسی(ع) است و خواهران باید در هر کاری از جمله مسئله ازدواج از او اطاعت کنند و هر فردی را که علی بن موسی(ع) مناسب دیدند، آنان با او ازدواج کنند؛ چرا که آن حضرت به مسائل ازدواج آگاه‌تر و به وضعیت بستگان و آشنایان آشناتر است.
در اینجا هرگز سخن از ترک ازدواج دختران موسی بن جعفر و خواهران حضرت رضا(ع) نیست؛ سخن در این است که بر ازدواج آنان حضرت رضا(ع) باید نظارت داشته باشد.(حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۹۷)
۲- کفو نداشتن
نظریه دوم این است که دختران حضرت موسی بن جعفر به‌خصوص فاطمه معصومه(س) از نظر کمالات در حد بالایی قرار داشتند و کسی همسنگ و همسر آن‌ها پیدا نمی‌شد و یکی از اموری که در تزویج دختر مورد توجه قرار می‌گیرد، هم کفو بودن است.
این نظریه نیز نمی‌تواند قابل تأیید باشد؛ چراکه: اولاً: سیره ائمه اطهار(ع) این نبوده که دختران خود را به دلیل پیدا نشدن همسنگ در خانه نگه دارند و مانع ازدواج آنان شوند؛ بلکه آنان، هم در قول و هم در عمل خود، مؤمن و مؤمنه را کفو یکدیگر می‌دانستند.
از پیامبر اکرم(ص) نقل شده:«هر گاه کسی به خواستگاری دختر شما آمد که دینداری و امانت‌داری او را می‌پسندید (هر چند در حد دختر شما نباشد) شوهر دهید و اگر شوهر ندهید، در زمین فتنه و فساد بزرگ بر پا می‌شود». (منتخب میزان‌الحکمه، ص۲۳۴)
ثانیاً: در عصر امام کاظم(ع) جوانان شایسته‌ای از تبار امام حسن مجتبی(ع) و حضرت سیدالشهدا(ع) و نیز در میان شیعیان افرادی وجود داشتند که می‌توانستند همسران مناسب آنان باشند.
۳- خفقان و ناامنی هارونی
احتمال سوم آن است که اختناق هارون‌الرشید و وجود خفقان در آن دوران، چنان شدید بود که کسی حتی جرئت نداشت برای پرسیدن مسائل شرعی به در خانه موسی بن جعفر(ع) مراجعه کند، تا چه رسد به اینکه به عنوان داماد آن حضرت رفت و آمد دائمی با خانواده موسی بن جعفر(ع) داشته باشد؛ چرا که همین ارتباط نسبی زمینه‌ای را فراهم می‌ساخت تا هارون به اذیت و آزار او بپردازد. با اینکه هارون در مواردی تظاهر به دینداری می‌کرد، ولی ستمگری بی‌رحم بود.
یکی از مورخان می‌گوید: هارون هنگام شنیدن وعظ از همه بیشتر اشک می‌ریخت و در هنگام خشم و تندی از همه ظالم‌تر بود.(الاغانی، ج۵، ص ۲۴۱) و همین مرد ۲هزار کنیز داشت که ۳۰۰ نفر آنان مخصوص آوازخوانی و رقص و خنیاگری بودند.(تاریخ تمدن جرجی زیدان، ترجمه علی جواهر کلام، ص۱۶۲)
شیعیان در عصر خلافت هارون در تنگنا و فشار قرار داشتند و کسانی چون علی بن یقطین در تقیه به سر می‌بردند و کوچک‌ترین حرکاتشان زیر نظر بود.
نمونه بارز آن، داستان لباسی است که هارون به علی بن یقطین داد.
این گونه قضایا نشان می‌دهد ارتباط موسی بن جعفر(ع) کنترل می‌شد و از طرفی زندانی شدن امام نیز انگیزه خواستگاری از دختران آن حضرت را کاهش می‌داد. پس از شهادت امام(ع) وحشت بیشتری بر مردم حاکم شد و حضرت رضا(ع) نیز زیر نظر قرار گرفت. در زمان مأمون آن حضرت به خراسان احضار شد و پس از یک سال، حضرت معصومه(س) و جمعی از برادران او به سوی خراسان حرکت کردند، اما در راه، حضرت معصومه(س) پیش از دیدن برادر، دار فانی را وداع کرد و امر ازدواج او هم تحقق نیافت.
بنابراین راز ازدواج نکردن حضرت معصومه(س) و خواهران او را نه در وصیت پدر باید جست‌وجو کرد و نه در نبود همسر متناسب و هم‌کفو؛ علت آن، وجود اختناق شدید هارونی و مأمونی بود که سبب شد احدی جرئت نکند به‌راحتی به خانه موسی بن جعفر و پس از او فرزندش رفت و آمد داشته باشد و داماد آن خانواده شود.
از طرف دیگر، زندانی شدن حضرت موسی بن جعفر(ع) و سرانجام شهادت او و احضار شدن حضرت رضا(ع) به خراسان و دور افتادن از خواهران، مزید بر این علت بود که حضرت معصومه(س) ازدواج را در اولویت زندگی قرار ندهند و مجرد بمانند.

آرمان هیأت