آرمان هیأت - معرفی و نقد «مقتل الحسين(ع) خوارزمی» (2)

در ميان مقتل‌های موجود درباره امام حسين(ع) مقتل الحسين نگاشته ابوالمؤيد موفق بن احمد خوارزمی (متوفای 568ق) از جايگاه ویژه ای بين انديشمندان مسلمان برخوردار است.

معرفي اجمالي فصل هاي مقتل خوارزمي
کتاب مقتل الحسين(ع) در بردارنده يک سرآغاز و پانزده فصل است که در يک مجلد دو جلدي گردآمده است. (بخش اول اين مقاله را اينجا بخوانيد.)

جلد اول اين کتاب، شامل ده فصل و بخش اول يازده فصل است و جلد دوم، شامل بخش يازده فصل و چهار فصل ديگر است.
عناوين اين فصل ها چنين است:
جلد اول: 1 برخي از فضائل پيامبر(ص)
2 فضائل خديجه دختر خويلد
3 فضائل فاطمه دختر اسد پسر هاشم پسر عبدمناف مادر اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب(ع)
4 نمونه اي از فضائل اميرالمؤمنين(ع)
5 فضائل فاطمه زهرا(عليها السلام)دختر رسول خدا(ص)
6 فضائل حسن و حسين(ع)
7 فضائل مخصوص به حسين(ع)
8 خبر دادن رسول خدا(ص) از حسين(ع) و احوال وي
9 آن چه بين حسين(ع) و بين وليد بن عتبه و مروان بن حکم در مدينه، در زمان حيات معاويه و بعد از مرگش، روي داد
10 آن چه از سرگذشت حسين(عليه السلام)که در مدت اقامتش در مکه اتفاق و آن چه از نامه هاي کوفيان به دست او رسيد و فرستادن مسلم به عقيل به کوفه و قتل او در اين شهر
11 خروج حسين بن علي(عليه السلام) از مکه به سوي عراق و حوادث و اتفاقاتي که بين راه رخ داد و فرودش در سرزمين طف

جلد دوم: قتل امام حسين(عليه السلام)
12 عقوبت و مجازات قاتل حسين(عليه السلام)
13 برخي از مرثيه هايي که درباره حضرت گفته شده است
14 زيارت حضرت و فضيلت آن
15 انتقام مختار بن عبيد ثقفي از کشندگان حسين(عليه السلام). هم چنين خوارزمي در پايان اين فصل، گزارش جريان گشته شدن مصعب و عبدالله، پسران زبير را آورده است.

از آن جا که آغاز جريان قيام امام حسين(عليه السلام) از فصل نهم مقتل خوارزمي است، اين بررسي و مقايسه نيز از فصل نهم کتاب تا پايان فصل يازدهم (که به فرجام حادثه کربلا پرداخته است) مي باشد.

اکنون به معرفي فصل هاي ياد شده از کتاب «مقتل الحسين(ع)» خوارزمي و در ادامه، به مقايسه آن با فتوح ابن اعثم مي پردازيم.

فصل نهم: اين فصل به جريان بيعت خواهي حاکم مدينه از امام حسين(عليه السلام) به دستور معاويه اختصاص يافته است.

خوارزمي در اين فصل در مجموع، ده گزارش نقل مي کند که هفت گزارش آن کوتاه و تنها دو صفحه از مجموع 24 صفحه اين فصل را دربرگرفته است.

شش گزارش از ده گزارش، از يکي از مشايخ وي به نام شهردار بن شيرويه ديلمي است که ظاهراً در پي درخواست خوارزمي از وي، به صورت مکاتبه از همدان براي خوارزمي نوشته است. وي در صفحات پاياني اين فصل، خبر کوتاهي را از شخصي به نام ابو سعيد مقبريبيان مي کند.42 سه گزارش نسبتاً طولاني ديگر، از ابن اعثم است.

خوارزمي در نخستين گزارشي که از ابن اعثم نقل مي کند جريان نامه نگاري معاويه به مروان و مأمور کردن او به بيعت ستاندن از مردم مدنيه و مخالفت عبدالرحمان بن ابوبکررا با اين امر آورده است.

گزارش دوم به جريان بيماري معاويه پس از بازگشت از آخرين سفر حج و نصيحت و وصيت معاويه به يزيد درباره مخالفان بيعت با وي و در نهايت، مرگ معاويه و بر تخت نشستن يزيد و نامه نگاري وي با وليد بن عتبه درباره بيعت گرفتن از مردم مدنيه اختصاص دارد.

وي در اين خبر، به دستور پنهانيِ يزيد به وليد مبني بر کشتن امام حسين(ع)، عبدالله بن زبير، عبدالله بن عمر و عبدالرحمن بن ابي بکر در صورت امتناع آنان از بيعت، اشاره مي کند.

گزارش سوم، ادامه گزارش دوم است; يعني واکنش وليد در برابر نامه يزيد و مشورت خواهي وي از مروان و راه کار مروان دراين باره و سپس حضور امام حسين(ع)نزد وليد و ... تا خروج امام(ع) از مدينه و ورود ايشان به مکه.

فصل دهم: خوارزمي از 38 صفحه فصل دهم، 37 صفحه آن را، به نقل گزارش هاي ابن اعثم اختصاص داده است و تنها سه گزارش کوتاه را از يکي ديگر از مشايخ خود به نام علي بن احمد عاصمي نقل کرده است.

فصل يازدهم: خوارزمي اين فصل را در دو بخش ارائه کرده است.
در بخش اول، خروج امام حسين(عليه السلام) از مکه حوادث بين راه تا رسيدن حضرت به کربلا و حوادث ايام اقامت در کربلا تا صبح روز عاشورا را در قالب هفت خبر بيان مي کند که سه گزارش آن از علي بن احمد عاصمي است و تنها دو صفحه 42 صفحه اين فصل را شامل مي شود و باقي گزارش ها (به جز چند خبر کوتاه ديگر در رد يا تأييد روايات ابن اعثم) از ابن اعثم کوفي است.

در بخش دومِ فصل يازده (که 89 صفحه از جلد دوم را در برمي گيرد) خوارزمي به حادثه روز عاشورا تا پايان واقعه و شهادت حضرت و اسارت اهل بيت(عليهم السلام)مي پردازد.

وي در صفحات آغازين اين بخش، شش خبر درباره ثواب روزه گرفتن در روز عاشورا و مصادفت عاشورا با حوادث مهم تاريخ انبياء(صلي الله عليه وآله) آورده است و در ادامه، برخلاف فصل هاي پيشين (که عمدتاً گزارش هاي واقعه را از ابن اعثم نقل کرده است)، اخبار متعدد و متنوعي را از راويان مختلف درباره روز عاشورا و حوادث بعد از آن مي آورد. وي بخشي از گزارش واقعه عاشورا را از کساني نقل مي کند که آنان نيز از شخصي به نام ابوطالب يحيي بن حسين بن هارون که از نوادگان امام سجاد(ع)است، نقل کرده اند، چنان که يحيي بن حسين نيز از راويان ديگر نقل مي کند.

هم چنين خوارزمي در ترتيب به ميدان رفتن اصحاب امام(ع) و بني هاشم و رجزهاي شان و چگونگي پيکار و در نهايت، شهادت شان، حوادث بعد از روز عاشورا و اسارت اهلبيت(عليهم السلام) و بردن آنان به کوفه و شام و در نهايت، باز گرداندن آنان به مدينه، از روايات ابن اعثم متأثر شده، با اين همه، او عمده گزارش روز واقعه را از ابومخنف آورده است.

اکنون در اين بخش از نوشتار، به مقايسه گزارش هاي خوارزمي با اخبار ابن اعثم (فصل نهم تا پايان فصل يازدهم) به اختصار مي پردازيم. افزون بر اين، چون مؤلف عمده گزارش روز عاشورا را در دوم بخش از فصل يازدهم، از ابومخنف نقل کرده است، گزارش هاي خوارزمي نيز با روايات ابومخنف که در تاريخ طبري آمده است، مقايسه و سنجيده مي شود.

بررسي تطبيقي مقتل خوارزمي با مقتل ابن اعثم
پيش از پرداختن به بررسي و مقايسه فصل هاي ياد شده، نکته اي را که حائز اهميت و توجه است، يادآور مي شويم و آن اين که با دقت در گزارش هاي خوارزمي و ابن اعثم و مقايسه آن ها با يکديگر اين نتيجه به دست مي آيد که نقل هاي خوارزمي در بسياري از موارد، زيادي ها و در برخي جاها، کاستي هايي نسبت به گزارش هاي ابن اعثم دارد.

اين امر به نظر مي رسد معلول دو چيز باشد:
يکي، آن که فتوح ابن اعثم نسخه هاي متعدد و تا اندازه اي متفاوت از يکديگر، با اضافات و کاستي هايي داشته است. شاهد اين ادعا، اختلاف نسخه هاي موجود کنوني با نقل هاي خوارزمي از ابن اعثم است.

نمونه بارز در اين باره تفاوت هاي اشعار موجود در فتوح ابن اعثم با مقتل خوارزمي از جهت کمي ومحتوايي است.

ديگر آن که چون خوارزمي خطيب و اهل منبر بوده با تأثيرپذيري از چنين منصب و حرفه اي، در گزارش هاي ابن اعثم تصرف کرده و با ايجاد تغييرهاي کمّي و در برخي موارد کيفي تلاش کرده است تا گزارش هاي اين حادثه، براي خواننده، منطقي تر، قابل پذيرش تر و جذاب تر باشد. البته اين کار در بسياري از موارد، تا حدي بوده که موجب تحريف اصل جريان نشود.

علاوه براين، طبيعت بسياري از حوادث و قضاياي تاريخي آن است که وقتي گرد و غبار گذشت زمان برآن مي نشيند و نويسندگان قرون بعدي پا به عرصه حيات علمي مي گذارند، در نتيجه فاصله گرفتن بيشتر از زمان حادثه، اضافات و شاخ و برگ هايي بر اصل حادثه مي افزايند که در گزارش هاي اوليه، وجود ندارد.

چنان که اشاره شد، خوارزمي در نگارش واقعه کربلا تا پيش از روز عاشورا، بيشتر از "الفتوح" ابن اعثم بهره برده است، اما گزارش هاي وي نسبت به اخبار ابن اعثم اضافات، کاستي ها و تفاوت هايي از جهات ديگر دارد که در ذيل به مهم ترين آن ها اشاره مي شود:

الف :اضافات و تفاوت هاي گزارش هاي خوارزمي نسبت به ابن اعثم
به رغم تصريح خوارزمي مبني بر نقل حوادث از ابن اعثم، برخي از حوادثي که در کتابش آورده يا در نسخه هاي موجود کتاب فتوح وجود ندارد و يا به اختصار آمده است، از آن جمله:
1 در آغاز فصل دهم (ج 1، ص 277) در جريان اقامت امام حسين(ع) در مدينه، خوارزمي به محل اقامت امام(ع) و نيز مخالفت حاکم مکه با اقامت حضرت در مکه اشاره دارد که ابن اعثم متعرض اين مطالب نشده است.

2 در جريان رهسپار شدن مسلم به کوفه، مشاهده مسلم شکار کردن يک شکارچي را و به فال نيک گرفتن اين عمل توسط وي، گزارش شده است (ص 286)، در حالي که اين گزارش در فتوح ابن اعثم نيست.

3 در جريان حمله مسلم بن عقيل به دارالاماره، خوارزمي شعار ياران مسلم و نام فرماندهان هر بخش از سپاه مسلم را بيان مي کند (ص 297-298) که ابن اعثم آن را نياورده است.

4. خوارزمي گفت و گوي ابن عباس با امام حسين(عليه السلام) مبني بر نرفتن به عراق را با تفاوت ها و تقدّم و تأخّرهايي نسبت به ابن اعثم بيان کرده است. (ص 310).

5. توصيه امام(عليه السلام) درباره چگونگي آب خوردن سپاه حُرّ و آب دادن به اسب هاي شان (ص 329-330).

6. سخن مشهور امام حسين(عليه السلام): «الناس عبيد الدنيا...» (ص 337).

7. خوارزمي واکنش حضرت زينب(عليها السلام) در برابر شنيدن اشعار «يا دهر افَ لک من خليل...» از امام حسين(عليه السلام)را ابتدا از زبان امام سجاد(عليه السلام) بيان کرده، سپس گزارش ابن اعثم را در همين باره مفصل تر نگاشته است (ص338-339).

8. در جريان استمهال امام حسين(عليه السلام) از لشکر دشمن در روز تاسوعا با فرستادن حضرت عباس نزد آنان، اين جمله در کتاب خوارزمي افزون بر فتوح ابن اعثم آمده است: «لعلنّا نصلّي لربنا ليلتنا هذه و ندعو الله و نستعفيه و نستنصره علي هؤلاء القوم»(ص 354).

9. خطبه امام حسين(عليه السلام) در برابر سپاه دشمن و پاسخ گويي شمر به حضرت، و مجدداً سخنان امام(عليه السلام) و بيان سخن مشهور «و الله لا اعطيهم يدي اعطاءَ الذليل و لاافرّ فرارَ العبيد» (ص 357-358).

10. گزارش خوارزمي از ماجراي به ميدان رفتن علي اکبر و اين که امام(عليه السلام)زبانش را در دهان علي اکبر قرار مي دهد و انگشترش را به او مي دهد تا براي کاهش تشنگي در دهانش بگذارد، افزون تر بر گزارش ابن اعثم نقل شده است. (ص 35).

11. کيفيت شهادت علي اکبر(عليه السلام) و نفرين امام در حق سپاه دشمن و بر زبان راندن جمله: «علي الدنيا بعدک العفا» درباره وي، بي تابي حضرت زينب(عليها السلام) هنگام آگاهي وي از شهادت علي اکبر(عليه السلام); بردن جنازه علي اکبر(عليه السلام) به خيمه گاه و عزم حضرت سجاد(عليه السلام)براي رفتن به ميدان و ممانعت از اين کار توسط امام(عليه السلام) (ص 36).

12. پيشنهاد کشتن امام سجاد(عليه السلام) توسط گروهي از سپاهيان دشمن به شمر و ممانعت عمر سعد از اين کار و فرمان باز گرداندن اشياي غارت شده به اهل بيت(عليهم السلام)(ص 43).

13..دفن کشته هاي لشکر عمر سعد توسط سپاهيانش و رها کردن اجساد امام(عليه السلام)و يارانش، و دفن آن ها توسط قبيله بني اسد (ص 44).

14. عبور دادن اسرا از قتلگاه و شيون و ناله زنان اهل بيت(عليهم السلام) و فرمايش حضرت زينب(عليها السلام): «هذا حسين بالعراء ...» (ص 44-45). و موارد دیگر ...

هم چنين در بسياري اشعاري که خوارزمي به مناسبت حوادث مختلف به نقل از ابن اعثم آورده است، زيادي ها و کاستي ها و تفاوت هايي مشاهده مي شود.

به عنوان نمونه، اشعار صفحات 301، 310، 333 و 338 از جلد اول، 15، .6، 21، 22-25 از جلد دوم مقتل خوارزمي به ترتيب با صفحات 54، 62، 79 تا 80، 84، 103، 104، 106، 107-110 از جلد پنجم فتوح ابن اعثم متفاوت، افزون تر و يا کم تر است.

ب کاستي ها و حذف ها
گزارش خوارزمي از حادثه عاشورا به روايت ابن اعثم، حذف ها و کاستي هايي نيز دارد. اين امر، مي تواند به دلايل مختلف باشد که در ذيل، به مهم ترين آن ها اشاره مي شود:
1 اختصار نويسي:
براي نمونه، چند مورد آن را ذکر مي کنيم:
الف: ابن اعثم در جريان آگاهي يزيد از مرگ معاويه، آمدن وي بر سر قبر پدرش، چند بيت شعر را که يزيد در رثاي پدرش گفته، آورده (ج 5، ص 6-7)، اما خوارزمي نياورده است.

ب: او بر خلاف ابن اعثم (ج 5، ص 7)، توصيف استقبال شاميان را از يزيد در جريان تهنيت و تعزيت گويي به وي پس از مرگ معاويه، به اختصار آورده است (فصل نهم، ج 1، ص 261).

ج: در جريان ورود عبيدالله به کوفه و ايراد خطبه تهديدآميز در جمع کوفيان، خوارزمي برخلاف ابن اعثم، تنها به خطبه عبيدالله در روز اول اشاره مي کند و متعرض خطبه دوم نمي شود (فصل دهم، ج 1، ص 290).

د:سخنان عبدالله بن عباس با امام(عليه السلام) مبني بر منع حضرت از رفتن به عراق، که ابن اعثم مفصل آورده (ص 65 - 66)، اما خوارزمي به اختصار نگاشته است (فصل دهم، ج 1، ص 310).

2. هم سو نبودن باورها و اعتقادات خوارزمي با ابن اعثم
به نظر مي رسد يکي ديگر از علل نپرداختن خوارزمي به برخي گزارش هاي ابن اعثم، ناهم سويي آن ها با باورهاي اعتقادي او و در نتيجه، حکم به نادرستي آن ها باشد.

چنان که عدم اشاره خوارزمي به جريان توصيف و ستايش دروغين و غير واقعي يزيد از معاويه و تکذيب آن توسط يکي از حاضران در مجلس و سپس تمجيد يکي از شعرا از يزيد در رد گفته آن شخص تکذيب کننده و جايزه دادن يزيد به آن شاعر که ابن اعثم به آن اشاره کرده است (ج 5، ص 8)، از اين باب مي باشد.

3. عدم ارتباط با موضوع
اگر خوارزمي در پاره اي از موارد، متعرض برخي از حوادث نشده است، علت آن، بي ارتباط بودن آن حوادث با وقايع قيام امام حسين(ع) است.

براي نمونه، وي جريان احضار عبدالله بن زبير را توسط وليد بن عتبه و فرار وي به مکه و موضع وليد را در اين باره (که ابن اعثم دو صفحه از کتابش را به آن اختصاص داده ج5، ص 14-16) نياورده است.

4. عدم رعايت نظم و ترتيب ابن اعثم
خوارزمي در برخي موارد، ترتيب و نظم ابن اعثم را در تدوين و ارائه گزارش هاي حادثه عاشورا رعايت نکرده، موارد ذيل از اين قبيل است:

1. گزارش خوارزمي حاکي است که حرّ به سخنان امام حسين(عليه السلام) بعد از نماز ظهر آن حضرت، پاسخ داده است (ص 331)، در حالي که بنا برگزارش ابن اعثم، حر در برابر خطبه امام بعد از نماز ظهر، سکوت کرده و پاسخ خود را به بعد از خطبه نماز عصر امام(عليه السلام) موکول مي کند (ج 5، ص 77).

2. خوارزمي شهادت سعيد بن عبدالله حنفي را بعد از شهادت حجاج بن مسروق و زهير آورده (ج 2، ص24)، در حالي که ابن اعثم، شهادت وي را قبل از شهادت زهير و بعد از شهادت ابن مسروق آورده است (ج5، ص 109).

5. اختلاف در ضبط اسامي
ضبط برخي نام ها در مقتل خوارزمي، با آن چه ابن اعثم نوشته، متفاوت است. در برخي موارد، اين تفاوت ها، معلول تشابه لفظي و در نتيجه، اشتباه نسخه نويسان مي تواند باشد. موارد ذيل از اين قبيل است:

1 .نام صاحب خانه مسلم بن عقيل، در روزهاي آغازين ورود وي به کوفه که ابن اعثم سالم بن المسيب نوشته است (ج 5، ص 33) خوارزمي مسلم بن المسيب ضبط کرده است (ص 286).

2.نام دختر منذر بن جارود، همسر عبيدالله بن زياد را که ابن اعثم حومه (ص 37) نوشته، وي بحره ثبت کرده است (ص 288).

4.نام فرمانده لشکر دشمن را که عمر سعد به مقابله زهير بن قين و قبيله تحت امرش از بني اسد مي فرستد، ارزق بن حرث صدائي، نوشته است (ص 346)، برخلاف ابن اعثم که نام وي را ارزق بن حرب صيداوي، ثبت کرده است (ص 91).

5. نام امان گيرنده براي فرزندان امّ البنين در مقتل خوارزي عبدالله بن المحل بن حرام العامري نوشته شده است (ص 348)، اما ابن اعثم نام او را عبدالله بن حزام العامري نگاشته است (ص 93).

6. تفاوت در اعداد و ارقام
خوارزمي در جريان پيشنهاد حبيب بن مظاهر به امام(ع)مبني بر ياري گرفتن از قبيله بني اسد و پيوستن نود نفر از آنان به حبيب، آمار سپاه دشمن را جهت مقابله با افراد پيوسته به حبيب، چهارصد نفر نوشته است (ص 346) که با واقعيت سازگارتر است، برخلاف ابن اعثم که تعداد آن را چهار هزار نوشته است (ص 91).

تصحيح برخي نام ها و گزاره هاي تاريخي
خوارزمي در برخي موارد، نام افراد يا برخي تعابير را که ابن اعثم نادرست نگاشته است، تصحيح کرده است:
1. به جاي هلال بن رافع بجلي (الفتوح، ج 5، ص 109)، نافع بن هلال ضبط کرده است (ج 2، ص 18 و 24).

2. در جريان نبرد علي اکبر با سپاه عمر سعد، تعبير ابن اعثم درباره آمار بالاي کشته هاي سپاه دشمن به دست علي اکبر چنين است: «فلم يزل يقاتل حتي ضجّ اهل الشام» (ص 115) اما با توجه به آن که تمام سپاه عمر سعيد را کوفيان تشکيل مي دادند و هيچ شامي در ميان آن ها نبود، خوارزمي تعبير ياد شده را با تعبير «اهل الکوفة» تصحيح کرده است (ص 35).54

7. اشتباه در ضبط برخي نام ها
به رغم کوشش خوارزمي در ضبط صحيح نام ها، وي در برخي موارد، در ضبط اسامي افراد، دقت لازم را به کار نگرفته است، مانند موارد ذيل:
1. او به جاي ضبط نام صحيح حاکم مکه و مدينه که در آن زمان، شخصي به نام عمرو بن سعيد بن عاص بوده، نام وي را عمر بن سعد بن ابي وقاص ضبط کرده است.

2. خوارزمي در چند جا (همانند ابن اعثم، ج 5، ص 30 و 98)، نام يکي از سپاهيان عمر سعد را، عروة بن قيس ثبت کرده است (صفحات 341 و 354) که صحيح آن عزرة بن قيس است.55 البته او در جاي ديگري، نام وي را همان عزرة بن قيس، نوشته است (ص 283).

3. او نام ابو ثَمامة عمرو(عمر) بن عبدالله صائدي را در يک جا، ابو ثمامة بن عمر الصائدي (ج 1، ص 297) و در جاي ديگر ابو ثمامة الصيداوي (ج 2، ص 20) نوشته است.

8. تکرار و خلط برخي نام ها و حوادث
خوارزمي در گزارش برخي حوادث، دچار تکرار يا خلط شده است، مانند نمونه هاي ذيل:
1 جريان مبارزه و شهادت نافع به هلال را دوبار نوشته است (ص 18 و 24).
2 خوارزمي دو نفر به نام هاي عبدالله بن عمير کلبي(ج 2، ص 11) و وهب بن عبدالله کلبي(ص 15-16) را از اصحاب امام حسين(عليه السلام) شمرده و چگونگي مبارزه و شهادت آن دو را نگاشته است، در حالي که آن چه در منابع کهن و معتبر تاريخي و رجالي، از جمله مقتل ابومخنف آمده است، تنها عبدالله بن عمير کلبي از ياران امام(عليه السلام)شمرده شده است.

بررسي تطبيقي مقتل خوارزمي با مقتل ابومخنف
چنان که اشاره شد، خوارزمي در نگارش بخش دوم از فصل يازدهم، يعني حوادث روز عاشورا، از مقتل ابومخنف، فراوان نقل کرده است .

مهم ترين موارد مشابه اين بخش با مقتل ابومخنف اشاره مي شود:
1 .چگونگي مبارزه و شهادت عبدالله بن عمير کلبي (ص 11).
2 .جريان پيوستن حرّ به اردوي امام حسين(ع) (ص 12-13).
3 .به ميدان رفتن برير و کيفيت مبارزه اش (ص 14-15).
4 .چگونگي مبارزه مسلم بن عوسجه و نافع بن هلال و شهادت مسلم (ص18-19).
5 .پيشنهاد سنگ باران لشکر امام(ع) توسط عمرو بن حجاج به عمر سعد و نسبت خارجي دادن وي به سپاه امام(عليه السلام) و پاسخ حضرت (ص 18).
6 .گفتوگوي برير با يزيد بن معقل از سپاه دشمن (به اختصار) و مبارزه وي و کيفيت شهادتش (ص 14-15).
7 .اعلام فرا رسيدن وقت نماز ظهر توسط ابو ثمامه صائدي و دعا کردن امام(ع)در حق وي و به جا آوردن نماز خوف (ص 20).
8. سخنان عبيدالله بن زياد خطاب به اهل بيت(ع) و پاسخ کوبنده حضرت زينب(ع)به عبيدالله و خشمگين شدن وي (ص 47).

گزارش هاي خوارزمي از هشام کلبي از غير ابومخنف
خوارزمي در چند مورد، اخباري را از هشام (شاگرد ابومخنف) نقل کرده است که وي از غير ابومخنف نقل کرده است:
1 .جريان تفاخر يزيد به نسب خويش، به نقل از عوانة بن حکم (ص 64).

2 گريه و عزاداري زنان بني هاشم هنگام ورود اهل بيت(ع) به مدينه و استهزاي عمرو بن سعيد حاکم مدينه با تمثل به شعري از عمرو بن معدي کرب (ص 84).