به گزارش آرمان هیأت، یکی از مهم‌ترین ارکان هیأت، شعر است، شعر شامل اوزان مختلف می‌شود، گاهی ارائه آن در هیأت سبب می‌شود تا مخاطب هم این شعر را تکرار کند، به همین مناسبت و به‌منظور موضوع «شعر هیأت» در هفدهمین قسمت مجله تصویری محیا با حضور زهیر توکلی و حبیبی کاسبی مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
باید بین شعر مذهبی و هیأت تفاوت قائل بود
زهیر توکلی در پاسخ به این پرسش که آیا «گونه‌ای» به‌عنوان شعر هیأت داریم؟ اظهار کرد: در هیأت چون آیینی برگزار می‌شود، به همین دلیل اصطلاح شعر آیینی را در هیأت به کار می‌بریم، البته باید بین شعر مذهبی و هیأت تفاوت قائل بود، شعر مذهبی عنوان عام دارد که شامل شعر هیأت هم می‌شود.
ممکن است، شعری مذهبی باشد؛ اما در هیأت عرضه نشود، اما وقتی یک شعر آیینی می‌گوییم، اشاره به یک مناسک و مراسم خاص دارد، شعر آیینی همان شعری است که برای هیأت مذهبی خوانده می‌شود. نوحه‌ها، دم‌ها، سینه‌زنی‌ها و شعر تعزیه را هم شعر می‌گویند، ممکن است برخی از اشعاری که سروده می‌شود، شاعر برای اینکه این شعر در هیأت خواند شود، چنین هدفی را در ذهن خودش طراحی نکرده باشد، از جمله این اشعار شعر معروفی است که می‌گوید «کربلا در کربلا می‌ماند اگر زینب نبود...» اما هم‌اینک شاهد هستیم که این شعر در هیأت بسیار خواند شده است.
شعر هیأت هم باید نقد و بررسی شود
حبیبی کاسبی از دیگر شاعران آیینی در این برنامه در ادامه سخنان زهیر توکلی موضوع را مورد بحث و بررسی قرار داد و گفت: گستره‌ای که به آن شعر هیأت می‌گوییم، حدودوثغور معین ندارد، زیرا از حیث محتوا و قالب گسترده است. البته تعریف شعر هیأت، تعریف متفاوتی است، برخی می‌گویند شعر هیأت، اصلاً شعر نیست و هنر ادبی ندارد، در حالی که این سخن بسیار کم‌لطفی به شاعران هیأتی به شمار می‌آید و نشان می‌دهد این نوع سخن گفتن، برگرفته از نگاه رسانه‌ای افراد است، یعنی افراد در داخل هیأت و شاعران هیأتی حضور ندارند و از نگاه بیرونی به این مسئله می‌پردازند.
متأسفانه برخی از شاعران هیأتی نسبت به شعر هیأت نگاه خاص دارند و آن را مقدس می‌دانند، به همین دلیل می‌گویند این اشعار جای نقد ندارد. این در حالی است که شعر آیینی برای مخاطب هیأتی خوانده می‌شود و باید دامنه الفاظ و معانی آن گسترده باشد تا مخاطب از آن بهره بگیرد. البته تفاوتی در این زمینه وجود دارد و آن هم اینکه در شعر هیأتی، همچون در شعر آزاد، بی‌گدار به آب زد.
مجری برنامه محیا با اشاره به برخی سروده‌ها و شعرهای خاص در هیأت‌های مذهبی که به وقایع عاشورا بی‌پرده می‌پردازند، دو نگاه متفاوت در این زمینه ارائه کرد، یکی اینکه مداحان و شاعران در هیأت ادعا می‌کنند که این‌گونه فاش‌گویی خواسته مخاطب از ماست، از سوی دیگر مخاطبان هم اظهارنظر دارند که گوینده ما را به این سمت‌وسوی برده است و عادت کرده‌ایم، حال این پرسش مطرح می‌شود که چرا شاعران و مداحان ما به این شیوه‌ها روی آورده‌اند و به چنین شعرهای می‌پردازند؟
حبیبی در توضیح این مطلب ضمن انتقاد از شیوه در پیش گرفته شده توسط برخی از مداحان و شاعران هیأتی، گفت: شعر گودال خوانی، مختص مراسم روز عاشورا است؛ اما از زمانی که با ساز و آواز همراه شد و شاعران این ابیات « او می‌دوید من می‌دویدم» را در مجالس و محافل مختلف زیاد تکرار کردند، این شعر ماهیت اصلی خود در روز عاشورا از دست داد و برای مردم عادی شد.
اما باید بدانیم، شعر گودال، فقط قرار است مخاطب را بگریاند، مرثیه کنایه‌ای و استعاره‌ای نیست، مرثیه مستقیم روز عاشوراست و قرار است اشک و گریه، از عزاداران بگیرد. به دلیل همین نوع نگاه برخی افراد در هیأت، ما مجبور شدیم به سراغ فاش‌گویی های بیشتر برویم و کشف مضامین کنیم.
محمد رسولی با بیان اینکه این موضوع یک دور باطل است، زیرا کسی که شعر می‌گوید، چنین ادعا دارد که مخاطب از من این شعر را می‌خواهد، از این‌رو من هم یک پره بیشتر می‌خوانم، روزی دیگر مخاطب هم می‌گوید، شاعر من را در همین حد قرار داده است، این پرسش را پیش کشید که چرا برخی در هیأت‌های مذهبی شعر شعرای آیینی خوب را انتخاب نمی‌کنند؟ تا مخاطب بهتر و بیشتر با مضامین آشنا شود.
زهیر توکلی در پاسخ به این پرسش اظهار کرد: البته در این زمینه نیاز است، برخی مسائل را بیشتر بدانیم از جمله اینکه در فرهنگ‌سازی هر آیین یا موضوعی به زمان نیاز داریم، زیرا مدتی طول می‌کشد تا یک فرهنگ در میان عموم مردم نهادینه شود، همان‌گونه که نوحه‌خوانی در گذشته میان مردم مرسوم نبود و مدت‌ها پس از آن به یک آیین تبدیل شد. شعرخوانی در هیأت‌های مذهبی هم نیاز به زمان دارد و این موضوع تابعی از ماهیت هر هیأت به شمار می‌آید، همچون سایر متغیرها که در هیأت وجود دارد.
حبیبی در پاسخ به این پرسش گفت: البته شعر هیأت باید دارای دو ترکیب باشد، یکی اینکه شعر باید منظومه داشته باشد و دیگری اینکه به کار هیأت بیایید، گاهی برخی شعرها در هیأت، تنها برای شلوغ شدن هیأت است و  به درد گریستن مردم نمی‌خورد.
برخی شاعران و مداحان هیأت به دنبال دیده شدن هستند
البته باید این موضوع را بدانیم که هر هیأت با هیأت دیگری فرق دارد، هرکدام مخاطب خاص خودشان را دارند و گاهی مخاطبان در یک هیأت با شکل خاصی از نوع شعر و نوا رشد کرده‌اند و امروز هم موضوع رسانه‌زدگی سبب شده است که برخی آسیب‌ها را شاهد باشیم . برخی از ستایشگران بر مبنای آنچه در رسانه قابلیت «ترند» یا دیده شدن دارد، شعر می‌گویند، این وظیفه شاعر یا مداح است که به مقابله با رسانه‌زدگی بپردازد، ما باید رسانه و مخاطب را در جریان شعر روشن کنیم، نه اینکه مخاطب هر جا خواست ما را به همان سمت سوق بدهد.
در ادامه این برنامه محمد رسولی به یکی دیگری از آسیب‌های شعر هیأت‌های مذهبی اشاره کرد و گفت: برخی قائل هستند، اشعاری که در هیأت‌های مذهبی خوانده می‌شود، به مسائل اجتماعی و روز جامعه توجه ندارد و از بار کافی برخوردار نیست، به نظر شما دلیل این نوع برداشت چیست؟
نباید به هیأت‌ها برچسب حکومتی و سکولار بزنیم
زهیر توکلی به این پرسش واکنش نشان داد و در تبیین آن چند مثال ذکر کرد و در ادامه توضیح داد: این را باید بدانیم که همه برای حرکت قیام اباعبدالله مرثیه‌خوانی می‌کنند، هر کسی از زاویه دید خودش شعر و مرثیه می‌گوید، بنابراین نمی‌توان یک نسخه واحد صادر کرد که برای هیأت‌ها عنوان و نسبت خاص سکولار بدهیم، یا از سوی دیگر اگر هیأتی به مباحث شهدا و انقلاب اسلامی پرداخت، متهم به هیأت حکومتی کنیم. هر دو این کار اشتباه است، چون نگاه و دیدگاه ما نسبت به موضوع قیام عاشورا متفاوت است و نباید نوع عزاداری و مرثیه‌خوانی همه هیأت‌ها را به‌صورت واحد نگاه کنیم.
حبیبی در واکنش به این پرسش، به کارکردهای اجتماعی هیأت پرداخت و آن را وابسته به اقتضائات زمان دانست. او ادامه داد: وقتی در دوران دفاع مقدس و دهه چهل و پنجاه قرار داشتیم، فضای حاکم جامعه چنین اقتضا می‌کرد که ذاکر و مداح شعرهایی با مضامین اجتماعی همان عصر بیان کند؛ اما در حوزه شعر آیینی برخی از مضامین با مضامین عاشورایی قرابت ندارد، وقتی هم وارد شعر هیأت شود، دل‌چسب نیست.
شاعران و مداحان از غلو گویی در شهر پرهیز کنند
زهیر توکلی در ادامه سخنان خودش درباره نوع نگاه افراد به هیأت‌های مذهبی بیان کرد: طیف وسیعی از هیأت‌های مذهبی که نگاه متفاوتی به عزاداری دارند، به دلیل این است که مداح، نگاه آن هیأت را می‌سازد. بنابراین در هیأت‌های عزاداری نباید برای بالا بردن بزرگان دین، اهل‌بیت را پایین بیاوریم، لازم نیست به بزرگان خودمان هم لقب عصمت بدهیم؛ البته از سوی دیگر نباید برای اینکه به اهل‌بیت عرض ارادت نشان دهیم، نسبت‌های غلوآمیز به آن‌ها بدهیم، چون خود ائمه اطهار علیهم‌السلام بیان کرده‌اند که ما را در حد پروردگار بالا نبرید. از سوی دیگر افراد را هم نباید در حد ائمه معصومین  بالا برد.
مجری مجله تصویری محیا در ادامه بررسی شعر هیأت، به موضوع اهمیت انتقال معارف از طریق شعر در هیئات مذهبی اشاره کرد و از کارشناسان برنامه خواست که راهکاری در این زمینه ارائه کنند.
حبیبی به برخی راهکارهای انتقال معارف دینی از طریق شعر در هیأت‌های مذهبی اشاره کرد و گفت: اینکه می‌گوییم باید در هیأت معارف بیان شود، تنها نگاه سیاسی، اجتماعی روز نیست، بلکه پرداختن به فضایل اهل‌بیت علیهم‌السلام هم خود بیان‌گر معارف است که متأسفانه تاکنون به‌خوبی به این مضامین توجه نشده است در حالی که منابع قوی و غنی همچون زیارت ناحیه مقدسه، جامعه کبیره و ادعیه مأثوره زیادی در این خصوص وجود دارد که شاعران به آن‌ها نپرداخته‌اند.
البته در نقد این مطلب برخی می‌گویند، شعر باید خیال‌انگیز باشد و نمی‌توان با این تعریف مباحث معارفی را انتقال داد، اما در پاسخ باید گفت که در این بخش خلاقیت و کشف مضمون هم اهمیت دارد که می‌توانیم از این ابزار در انتقال مفاهیم معارفی استفاده کنیم.
اینکه بخشی از شعر باید کارکرد، اجتماعی امروز را داشته باشد؛ حرف درستی است؛ اما این موضوع نباید سبب شود تا ما گل‌درشت بگوییم، ممکن است گاهی یک شعر گل‌درشت در ابتدا تأثیر زیادی داشته باشد، اما در ادامه مخاطب آن را پس خواهد زد.
استفاده از استعاره و کنایه در اشعار مذهبی در هیئات بسیار تأثیرگذار است
هر چه شاعر هنرمندانه‌ و پیچیده در لایه‌های استعاری، کنایه‌ای و هنری به مباحث معارف و معانی بپردازد، مخاطب وقتی در خلوت خود این معرفت را کشف می‌کند، برای او ماندگاری بیشتری خواهد داشت، چون کشف خودش است نه اینکه لقمه آماده شده توسط دیگران باشد، وقتی ذاکر شعر خودش را هنرمندانه سرود و کشف کرد، این شعر تأثیرگذاری فرهنگی و معرفتی و اجتماعی در هیأت خواهد داشت.
زهیر توکلی بار دیگر به تبیین مسئله هیأت‌های سکولار و حکومتی اشاره کرد و گفت: البته ممکن است در فضای فکری، دانشگاهی و فرهنگی کلمه هیأت سکولار، معنی خاص خودش را داشته باشد، یعنی هیأتی که دین را از سیاست جدا می‌داند و قائل به ورود دین‌داران به عرصه سیاست به‌طور مطلق نیست، حتی ممکن است چنین هیأتی هم در جامعه وجود داشته باشد، اما من شخصاً این هیأت را قبول ندارم، زیرا کسی که بگویید اصول دین از سیاست جداست، قرآن را انکار کرده است. این در حالی است که قرآن کریم امربه‌معروف و نهی از منکر و جهاد را واجب می‌داند، بنابراین نمی‌توان به‌طور کلی دین را از سیاست جدا دانست، زیرا این دیدگاه قرآنی نیست، ممکن است این دیدگاه در دین مسیحیت جوابگو باشد، اما سخن ما در حوزه واکنشی است که به همدیگر «برچسب» می‌زنیم، نمی‌توان به‌سادگی یک هیأت را حکومتی و دیگری را سکولار نامید.
مجری مجله تصویری محیا با طرح این موضوع که برخی مدعی هستند، خیلی از اتفاقات اشتباه در اشعار از گذشته وجود داشته و ما هم به این رویه ادامه می‌دهیم، بنابراین به سراغ کشف مضامین جدید از اشعار نمی‌روند، این پرسش را مطرح کرد که آیا این روند و شیوه درست است یا باید راهکار دیگری را در پیش گرفت؟
 حبیبی در پاسخ به این پرسش چنین استدلال کرد که حرف تازه زدن به معنای کشف مضمون تازه است و بخش دیگر از آن هم مربوط به سایر زوایه شعر می‌شود.
محمد رسولی در پاسخ، این را از خواسته‌های رسانه برشمرد؛ ولی حبیبی به‌عنوان کارشناس برنامه، رسانه‌زدگی را دلیل این کار دانست و به ارائه راهکارهای مقابله با آن پرداخت. او در ادامه توضیح داد: شعر، اولین رسانه هنری شیعه است که از روز عید غدیر وجود داشته است و تاکنون ادامه دارد، اساساً شعر روزگار پیشامدرنیسم، علاوه بر اینکه جنبه هنری دارد، قابلیت رسانه‌ای شدن هم داشته است، همان کاری که امروز از طریق شبکه‌های ماهواره‌ای و فضای مجازی انجام می‌گیرد، در گذشته از طریق شعر انجام می‌گرفت، به گونه‌ای که حاکمان در گذشته شاعران را در جایگاه وزرا قرار می‌دادند و گاهی با سرودن یک بیت شعر، سرنوشت جنگ‌ها را تغییر می‌دادند.
بنابراین در دوره پسامدرنیسم با آمدن رسانه‌های جدید، ماهیت شعر نیز تغییر پیدا کرد، به همین دلیل شعر قابلیت رسانه‌ای خودش را از دست داده است و تنها یک هنر لوکس و تزئینی به شمار می‌آید، البته شعر هیأت از این عرصه مستثنا شده است و دچار این نقیصه نیست، چون رسانه خود را در اختیار دارد، اساساً هیأت‌ها به‌عنوان رسانه‌ای که شعر هیأت برای آن رسانه گفته می‌شود، از دیرباز تاکنون وجود داشته و تغییر چندان در ماهیت آن به وقوع نپیوسته است.
بنابراین شعر هیأت نیازی به فضای رسانه‌های مدرن ندارد، حتی از رسانه‌های مدرن هم خط نگرفته است، زیرا هیأت، رسانه خود را داراست و این رسانه‌ها هستند که تولیدات هیئات را برای مخاطب عرضه می‌کنند، نه اینکه بخواهیم با فیلم‌برداری‌های عجیب‌وغریب هیأت را به نمایش بگذاریم. شعر و جریان هیأت باید رسانه خود را بسازد و به آن سمت‌وسو بدهد، نه اینکه رسانه‌ها به هیئات مذهبی به‌طور اعم و به شعر هیأت به‌طور خاص سمت‌وسو بدهند.
مجری مجله تصویری محیا از کارشناسان برنامه خواست که راهکار خود را در خصوص ماندگاری شعر در هیأت بیان کنند.
در ادامه آقای زهیر توکلی به موضوع رسانه‌زدگی در هیأت پرداخت، او افزود: وقتی هر بچه جغله‌ای که وارد هیأت می‌شود، به دنبال این است تا از طریق شعرش دیده شود، این شیوه در میان مداحان هم رواج دارد. اما پرسش این است که در هیأت چه اتفاقی رخ‌داده است که این‌گونه برخی میل به توجه و دیده‌شدن دارند؟
اما بچه هیأتی‌های قدیمی باوجود اینکه در مجالس اهل‌بیت علیهم‌السلام شرکت می‌کردند، هیچ‌وقت حضورشان را به رخ دیگران نمی‌کشیدند و پنهان می‌کردند. باید بپذیریم ما در این زمینه غفلت کرده‌ایم.
اما اینکه چه‌کار کنیم که شعری ماندگار شود، باید پاسخ داد که ما هنوز دانش ادبیات _ نقد، سبک‌شناسی، تاریخ ادبیات ـ را به‌صورت دقیق پیدا نکردیم که چرا برخی شعرها ماندگار می‌شوند و اینکه چه سازوکاری در آن‌ها وجود دارد.
حبیبی در پاسخ به روش‌های ماندگاری شعر هیأت به‌صورت سلبی پاسخ داد و گفت: برای پاسخ به این پرسش نمی‌توان جواب ایجابی داد که چه شعری باقی می‌ماند، ولی جواب سلبی کمی راحت‌تر است، یقیناً هر چیزی که فراگیر می‌شود، ماندگار نمی‌شود، زیرا شعرهای فراوان داریم که در عصر خودشان مشهور بودند، اما ماندگار نشدند، چون ماندگاری و فراگیری دو فاکتور جدا از هم هستند، گاهی با هم منطبق می‌شوند، ولی لزوماً همیشه این‌گونه نیست.
برخی آسیب‌شناسی‌ها در حوزه هیأت کارشناسی شده نیست
مجری مجله تصویری محیا در بخش پایانی هفدهمین بخش این برنامه، دلیل ورود به مسئله آسیب‌شناسی شعر هیأت را بررسی مسائل کارشناسی دقیق و حرفه‌ای عنوان و اظهار کرد: قصد ما در محیا آسیب‌شناسی به نوع مرسوم نیست، برخی پس از آنکه محرم و صفر تمام می‌شود، بدون اینکه هیچ ورودی به فضای حرفه‌ای هیأت داشته باشند، به آسیب‌شناسی می‌پردازند، گاهی فردی تنها یک ‌شب در هیأت حاضر می‌شود، ولی خود را کارشناس و آسیب‌شناس این حوزه می‌داند، در حالی که نگاه ما چنین نیست و از طریق کارشناسان خبره و متبحر این موضوع را بررسی می‌کنیم.
در پایان این برنامه حبیبی اضافه کرد: معمولاً زمانی که مناسبت‌های مذهبی فرا می‌رسد، افرادی مدعی آسیب‌شناسی می‌شوند، ولی توصیه من به این عزیزان این است یک‌بار هم برای رضای خدا به زیباشناسی هیأت‌های مذهبی بپردازند، زیرا به‌طور طبیعی افراد از دیدن زیبایی‌ها بیشتر از آسیب‌ها لذت می‌برند، مگر اینکه حب و بغض در میان باشد. اگر زیبایی‌های هیأت و به فراخوار آن زیبایی شناسایی هیأت را تبیین کنیم، آن‌وقت ناخواسته آسیب‌ها کنار خواهد رفت.
 
 

آرمان هیأت