کتاب فرهنگ‌نامه مباهله عنوانی از مجموعه «فرهنگ‏نامه‌»های دارالحدیث است که به کلی از دانش‏نامه قرآن و حدیث برگرفته شده و در آن، مباهله به عنوان یکی از شیوه‏‌های اسلام در رویارویی با دگراندیشان تبیین می‌‏شود، بنابراین اهمیتی جهانی دارد. 
در اسلام به منظور مبارزه با عقاید موهوم و زدودن باورها و اندیشه‏‌های نادرست و نیز در مواجهه با دگراندیشان، به طور کلی چهار روش توصیه شده است. خداوند سبحان خطاب به پیامبر می‏‌فرماید: «اُدْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَـدِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ؛ با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت فراخوان و با آنان با روشی که نیکوتر است مناظره کن».
در این آیه، سه روش از روش‏های مبارزه با اندیشه‏های نادرست بیان شده و ضمن آن، خداوند سبحان به پیامبر دستور می‌‏دهد برای تبلیغ حقایق دینی از این روش‏‌ها بهره گیرد.
این روش‌ها عبارت‌‏اند از:
۱- منطق مبتنی بر حکمت
نخستین روش اسلام برای مبارزه با اندیشه‏‌های نادرست، تکیه بر دلیل و برهان و استدلال عقلی و علمی و به تعبیر قرآن کریم، بهره‌‏گیری از منطق مبتنی بر «حکمت» است: «اُدْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ؛ با حکمت، مردم را به راه پروردگارت فراخوان».
از منظر واژه‏‌شناسی، «حکمت» بیانگر نوعی استواری و اتقان است و به هر چیز استوار و نفوذناپذیر، اعم از ماده و معنوی اطلاق می‌‏شود، نام‌گذاری «علم» به «حکمت» نیز بدان جهت است که از نفوذ جهل جلوگیری می‌‏کند.
خلیل بن احمد فراهیدی در تبیین معنای حکمت می‌‏گوید: الحکمة مرجعها إلی العدل والعلم والحلم. بازگشت حکمت به دادگری، دانش و بردباری است.
بر پایه این تعریف، افزون بر «علم»، عنصر «عدل» و «حلم» نیز در بهره‌گیری از «حکمت» نقش دارند و این بدان معناست که رعایت عدالت در گفتار و بردباری در رفتار، بر استحکام منطق مبتنی بر علم خواهد افزود.
بنابراین، یکی از روش‏‌های مواجهه با دگراندیشان از منظر اسلام، بهره‏‌گیری از منطق مبتنی بر حقایق علمی، با رعایت ارزش‏‌های اخلاقی است.
۲- اندرز نیکو
دومین روش اسلام برای مبارزه با اندیشه‌های غلط، بهره‏‌گیری از اندرزهای نیکو و دلنشین و به تعبیر قرآن «موعظة حسنة» است.
«موعظه» سخنان آموزنده و عبرت‌انگیزی است که عواطف شنونده را برای پذیرفتن حق تحریک می‌‏کند. بنابراین، «حکمت» از طریق عقل و «موعظه» از طرف عاطفه و احساس درونی، انسان را به شکستن بندهای باورهای نادرست دعوت می‏کنند. البته «موعظه» کاربرد دیگری هم دارد و آن در جایی است که حق برای طرف مقابل روشن است ولی تمایلات نفسانی مانع اعتراف به آن و انتخاب راه صحیح زندگی است.
نکته قابل توجه این است که در آیه یاد شده «موعظه» با وصف «نیکو» توصیف شده و این اشاره به آن است که موعظه و اندرز، هنگامی در تحریک عواطف و احساسات درونی انسان برای پذیرش حق مؤثر است که نیکو و زیبا باشد، بنابراین انواع زیبایی‌ها مانند زیبایی سخن، زیبایی رفتار، زیبایی انگیزه و حتی زیبایی ظاهری گوینده، در افزایش تأثیر موعظه و اندرز مؤثر هستند و از همه مهم‏تر اینکه موعظه‌کننده به آنچه می‌‏گوید عمل کند، چرا که موعظه کردن واعظ غیر متعظ زشت و بی‌تأثیر است.
باری، هر چه موعظه نیکوتر باشد، تأثیر بیشتری در عمق جان مخاطب خواهد گذاشت و چه بسا اندرزهای نیکو در زدودن اندیشه‏های نادرست، پیش از استدلال‌های علمی مؤثر افتند. به عکس، اندرز نازیبا و همراه اهانت و تحقیر نه تنها تأثیری ندارد بلکه گاه اثر معکوس دارد و موجب می‌‏شود مخاطب آنچه را با دلیل و برهان پذیرفته، انکار کند.
۳- مناظره
سومین روش اسلام در مواجهه با دگراندیشان، مناظره و بحث کردن آزاد است، بهره‏‌گیری از این روش «جدال» و «مراء» نیز نامیده می‌‏شود.
«جدال»، «مراء» و «مناظره» در واقع زورآزمایی در مواجهه اندیشه‌ها و گفت‌وگوهای علمی هستند. مسابقه در مواجهه اندیشه‌‏ها، گاه در فضای ناسالم اخلاقی است و ثمری در کشف حقایق ندارد، این‌گونه مسابقه در اسلام به‌شدت نکوهیده است. گاه مسابقه و مناظره در فضای سالم اخلاقی انجام می‌‏پذیرد که از نظر اسلام نیکو و توصیه و تأکید شده است.
در قرآن کریم، مسابقه در برخورد سالم اندیشه‌ها به منظور روشن شدن حقایق و گسترش باورهای صحیح و علمی «جدال أحسن» و «مراء ظاهر» نامیده شده است. «جدال احسن» استفاده از سالم‏ترین و نیکوترین روش در گفت‌وگو برای روشن شدن حق و «مراء ظاهر» عبارت است از بهره‌گیری از ادله‏ای که دلالت و حجیت آن‌ها برای اثبات حق، برای همگان روشن و آشکار باشد.
اسلام برای نخستین بار در عصری که پیروزی و شکست جز در سایه زور و زر میسر نبود، موضوع «جدال احسن» و مواجهه سالم اندیشه‌ها را در جامعه مطرح کرد و شخص پیامبر(ص) و خاندان او در این زمینه پیشگام بودند به‌گونه‌ای که بخش قابل توجهی از منابع حدیثی، به گزارش گفت‌وگوهای آنان با دگراندیشان اختصاص یافته است.
۴- مباهله 
گاه به دلیل ستیزه‌جویی طرف مقابل، استدلال، اندرز و گفت‌وگوهای علمی به نتیجه نمی‌‏رسد. در چنین فضایی برای روشن شدن حق، اسلام شیوه چهارمی را به دست می‏دهد و آن همان «مباهله» است.
مباهله در واقع دعا و به داوری خواندن خداوند سبحان برای روشن شدن حق و اثبات بطلان ادعای طرف مقابل و منکر حق است.
گفتنی است، هدف اصلی از نگارش «فرهنگ‏نامه مباهله» تبیین این روش و بیان این حقیقت است که شیوه اسلام در مواجهه با دگراندیشان و مبارزه با باورهای نادرست، کاملاً عادلانه و منطقی است.
بدین‏سان، قرآن کریم به پیامبر خدا(ص) دستور داده به جهانیان اعلام کند روش من و هر کس از من پیروی کند برای گسترش اسلام، آگاهی‌بخشی و بصیرت‏‌افزایی است :قُلْ هَـذِهِ‏ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلَی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی؛ بگو این راه من است که من و پیروانم با بصیرت و بینش کامل [همه مردم را] به سوی خدا می‌‏خوانیم».
بنابراین، کمال بی‌انصافی است که گفته شود اسلام با زور خود را بر مردم تحمیل کرده است، به‌ویژه آنکه چنین اتهامی از سوی کسانی مطرح شود که در دادگاه‏‌های تفتیش عقاید قرون وسطایی جنایاتی مرتکب شده‏اند که روی تاریخ را سیاه کرده است.
آری، اسلام از قدرت نظامی استفاده می‏کند، ولی نه برای تحمیل عقیده، بلکه به عکس، برای آزادی اندیشه و شکستن سدهایی که مانع انتخاب راه درست زندگی و گسترش باورهای صحیح و سودمند در جامعه‏اند.

آرمان هیأت