آرمان هیأت - فرهنگ‌های عاشورایی از کجا می‌آید؟

از پیشینۀ لغوی و فرهنگی «روضه‌خوانی»، «زنجیرزنی»، «سقّایی»، «سلّه (صلّه)»، «سنج»، «سنگ‌زنی» و «سینه‌زنی» چه می‌دانیم و کدام یک از این‌ها در ادبیات کهن ما ریشه دارد؟

حسن ذوالفقاری، استاد زبان و ادبیات فارسی و پژوهشگر فرهنگ عامه که چندی پیش از دنیا رفت، در مقالۀ «فرهنگنامه عاشورا» (کیهان فرهنگی، خرداد 1372، شماره 98) به شرح برخی آیین‌های ایام محرم و عاشورا پرداخته است که در این مجال به بازخوانی برخی از آن‌ها می‌پردازیم.
روضه - روضه‌خوانی
روضه در لغت به‌معنای باغ است و رضوان و ریاض گرفته شده از آن. آن‌جا که حق تعالی فرمود: «روضه من ریاض الجنه» و در اصطلاح مجلسی است که در آن ذکر مصایب امام حسین یا دیگر معصومین و شهدا می‌رود. ذکر مصایب را روضه و ذاکر را روضه‌خوان می‌نامند. اما وجه تسمیه:
پرآوازه‌ترین کتابی که از روی آن شرح این مصایب خوانده می‌شد کتاب «روضة‌الشهدا»ی حسین واعظ کاشفی بود. بعدها اصطلاح روضه‌خوانی درباب کتاب‌های دیگری چون «توفان البکاء» و «اسرار الشهادة» و... به کار رفت.
رواج روضه‌خوانی بعد از تالیف این کتاب بوده است و از دوران صفویه این گونه مجالس شایع شد.
روضه‌خوانی مقدمۀ پیدایش تعزیه‌خوانی شد.
زنجیرزنی
زنجیر مجموعۀ حلقه‌های متصل به هم است و واژه‌ای است پهلوی که در اوراق مانوی به شکل «زینچی هر» آمده است و زنجیرزنی عبارت است از عمل زنجیرزدن توسط دسته‌های در محرم.
سقّایی
از مشاغلی است که در ماه محرم عده‌ای بدان مشغول می‌شوند، به نشانۀ تشنگی سالار شهیدان. و سقایان تمثیلی از حضرت ابوالفضل العباس قمر بنی‌هاشم هستند.
در «فتوت نامۀ سلطانی» بابی مستقل درباب سقایان آمده است:
«... کان الله تبارک و تعالی و سقیهم ولهم شراباً طهوراً» و سقایی [را] از چهار پیغمبر و دوولی گرفته‌اند: نوح که آب شیرین به کشتی برد، ابراهیم، خضر، محمد و دوولی سلمان و عباس بن علی که در عاشورا مشک بر دوش کشید. و هر که امروز به عشق شهیدان کربلا سقایی می‌کند به متابعت و موافقت عباس علی است و این طایفه را «حیات‌بخشان» گویند».
حسین واعظ کاشفی آداب سقایی را ده می‌داند و وصله‌های سقایان شش است. آداب سقایی چند است: 1- طهارت بدن، 2- طهارت نفسانی، 3- ابتدا از دست راست کند، 4- به روی و ریا آب ندهد، 5- آب حلال بدهد، 6- طمع مزد نکند، 7- سخت‌رو و سخت‌گو نباشد، 8- بی‌اذن صاحب مجلس نیاید، 9- بر همکاران حسد نورزد، 10 - خرده‌های طریق را حفظ کند.
سلّه (صلّه)
تمثیلی است از حجلۀ حضرت قاسم به اشکال گوناگون. افرادی که پیشاپیش آن حرکت می‌کردند نوحۀ حضرت قاسم را می‌خواندند. در گذشته به هر حجله پارچه‌های متعدد می‌آویختند و آن را به شکل‌های گوناگون تزیین می‌کردند و گاه آن را آیینه‌بندی نیز می‌کردند.
سنج
از آلات موسیقی و مخفف «سرنج» که در جشن‌ها و بازی‌ها با نقاره و دهل نواخته می‌شد. شامل دو طبقه رویین یا مسین که به هم زنند و مفرس و مبدل «جهنج» هندی است که آن را «جهنانج» نیز گویند. و «صنج» معرب آن است.
«بفرمود تا سنج و هندی درای
به میدان درآرند با کرّنای»
(فردوسی)
سنگ‌زنی
در مراسم عاشورا برخی دسته‌ها دو چوب یا دو سنگ تراشیده به دست می‌گیرند و با اسلوب خاص به منظور تعزیت بر هم می‌زنند. این عمل به شکل‌های گوناگون در گوشه و کنار ایران اجرا می‌شود، چنان‌که بدین عمل در منطقۀ زفره اصفهان «جاق جاقی» یا چاخ چاخی یا چخ چخی گویند.
سینه‌زنی
به عنوان یکی از مراسم سوگواری همواره در میان اقوام به‌ویژه اعراب رواج داشته است. بر سر و سینه زدن روش معمول تعزیت بوده است.
ابن بطوطه شرح آن را در «سفرنامه» خود آورده است. نوحه‌خوان با انتخاب نوحه‌های سنگین و متناسب با حرکات دست، سینه‌زنان در اجرای هر چه بهتر سینه‌زنی موثر است.