هنر نمایش تعزیه از جلوه‌های برتر آیین‌های عاشورایی است که بیش از 100 سال قدمت دارد که هرساله در بازار تاریخی اراک برگزار می‌شود و تعزیه خوان‌ها بخش‌هایی از واقعه غم بار روز عاشورا را به نمایش می‌گذارند.
در جریان تعزیه سیار اراک، گروه بزرگی از تعزیه‌خوان‌های محله قلعه اراک گرد هم می‌آیند و در آغاز این سوگواره آیینی نوازندگان نقاره‌ها و طبال‌ها که سوار بر شتر هستند با نواختن مارش عزا وارد بازار تاریخی اراک می‌شوند و پس آن نیز گروه‌های تعزیه خوان پشت سر هم به ادای نقش می‌پردازند.
تعزیه‌خوان‌های محله حصار اراک نیز از صبح روز هشتم محرم در مسجد آخوند اراک جمع شده و پس از اقامه نماز ظهر و عصر تعزیه سیار را از ابتدای خیابان حصار آغاز و پس از آن در مسیر مجموعه تاریخی بازار و میدان ارگ(آزادی) این شهر اجرا می‌کنند.
قسمت‌هایی از تعزیه‌های شهادت حضرت عباس(ع)، شهادت حضرت مسلم(ع)، شهادت حضرت علی اکبر(ع)، شهادت حضرت قاسم(ع) و شهادت حر توسط 100 شبیه خوان در 15 گروه مجزای تعزیه خوانده می‌شود.
در امتداد گروه‌های تعزیه خوان، اقشار مختلف مردم به خصوص جوانان با نوحه‌خوانی و سینه‌زنی به عزاداری برای سرور و سالار شهیدان امام حسین(ع) می‌پردازند.
تعزیه در استان مرکزی بیشتر در روستاهای اطراف اراک، مرسوم است و تعزیه‌خوان‌هایی که در بازار اراک تعزیه اجرا کردند از روستاها انتخاب می‌شوند و 2 ماه قبل از فرارسیدن ماه محرم زیر نظر پیشکسوتان به تمرین می‌پردازند.
تعزیه سیار در اراک به دلیل رفت‌وآمد تجار اصفهان به اراک تا حدودی متاُثر از تعزیه اصفهان است و بازار تاریخی اراک که حدود یک کیلومتر طول دارد، به‌ دلیل برخورداری از سقف‌های سیزی( قوس‌دار ) بهترین قابلیت در انعکاس صدا را دارد و مکان مناسبی برای اجرای تعزیه است.
بافت قدیم شهر اراک دارای دو محله به نام حصار و قلعه بوده که هیات‌های مذهبی در این دو محل اجتماع کرده و ضمن عزاداری به تماشای تعزیه و کار هنرمندان تعزیه‌خوان در بازخوانی حوادث و حماسه حسینی می‌پرداختند.
تعزیه‌خوان‌های بازار تاریخی اراک که این 2 محل را به هم وصل می‌کرده ، به‌طور معمول از بین پیشکسوتان هنر تعزیه‌خوانی انتخاب شده و از بین این افراد ورزیده‌ترین آن‌ها، به عنوان شاه‌نسخه‌خوان برگزیده می‌شود.
تعزیه‌گردان طبق فهرست همه لوازم و تجهیزات مورد نیاز را آماده کرده و به ترتیب نوبت از جایگاه به طرف بازار حرکت می‌کند.
تعزیه سیار بازار اراک با حرکت قاصد اسب‌سوار که ورود امام‌حسین (ع)را به کربلا خبر می‌دهد کلید می‌خورد و در پی آن هیات تعزیه‌خوانان و نقاره‌خانه شامل چند نفر شتر که طبل‌های بزرگی به پشت آن‌ها بسته شده با لباس‌های مخصوص آبی رنگ و کلاه‌های منگوله‌دار زری‌دوزی شده پس از قاصد با نواختن آهنگ‌های حزن‌انگیز وارد بازار می‌شوند.
بعد از نقاره‌خانه، سقاها با لباس مشکی و جمعی از کودکان که لباس سفید پوشیده‌اند وارد بازار شده و پشت سر آنان علامت‌ها، چلچراغ‌ها، کتل‌ها و پرچم‌های رنگارنگ حرکت داده می‌شود و در پی آن دسته‌های سینه‌زنی یا زنجیرزنی روان است.
براساس نقل قول‌ها و برخی مکتوبات اشتیاق مردم برای تماشای تعزیه از دیرباز زیاد بوده و عزاداران حسینی از ساعات اولیه صبح به بازار آمده و دو سمت آن برای تماشا می‌ایستند.
در تعزیه سیار اراک برای آنکه صدای تعزیه‌خوان کوپه ( گروه )اول مزاحم کوپه بعدی نشود فاصله بین دو کوپه را چندین پرچم و چلچراغ قرار می‌دهند.
تعزیه‌خوان ها هر روز از ششم تا دهم محرم را به یکی از شهدا نسبت می‌دهند و تعزیه مخصوص از جمله امام‌حسین ( ع )، حضرت عباس( ع ) و حر را اجرا می‌کنند.
تعزیه سیار بازار اراک از سال 1361 تعطیل شد و در سال 1392 مسئولان هیات قلعه اراک دوباره این سنت را احیا کردند و پس از آن هیات حصار نیز به راه‌اندازی دوباره هیات تعزیه‌داران این محل اقدام کرد.
تعزیه، هنری آئینی و مذهبی است که ریشه در تاریخ کهن ایران زمین دارد و مضمون آن را رویارویی نیروی خیر و شر، نور و ظلمت، اهورا و اهریمن و در نهایت جاودانگی و پیروزی حق بر باطل است.
بن‌مایه های اساطیری تعزیه در ایران آمیختگی زیبایی را از موضوعات دینی و اسلامی گرفته به طوریکه اوج هنرمندی و بروز این نمایش آیینی با روایت مصائب کربلا عجین شده و با پیام‌های بکر و انتقال احساسات پاک انسانی، قرن‌هاست که در دل و جان مردم جای دارد.
تعزیه خوانان در جریان سوگواری های ماه محرم و عزاداری سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) برای باشکوه تر نشان دادن مراسم و عرض ارادت و اخلاص به اولیا، با رعایت آداب و رسوم و تمهیدات خاص و بهره‌گیری از ابزار و نواها، رنگ‌ها و گاه نقوش زنده ، واقعه کربلا را مقابل چشم بینندگان باز آفرینی می‌کنند و از آن به عنوان رسانه اصیل و مردمی در پیام رسانی بهره می‌برند.
تقریبا تمامی نقاط شهری و روستایی استان مرکزی در ماه‌های سوگ و حزن میزبان آیین نمایشی تعزیه و شبیه‌گردانی است و در این میان می توان به شهرستان تفرش به عنوان فعال‌ترین نقطه تعزیه‌خوانی در استان اشاره کرد که تعزیه در آن ریشه ای کهن دارد.
سراسر دیوارهای مسجد آخوند (محل استقرار تعزیه‌خوان های محله حصار) و مسجد حاج علی (محل استقرار تعزیه‌خوان های محل قلعه) مملو از عکس‌های تعزیه‌خوان ها و مسئولان هیات‌های تعزیه ‌اری در سال‌های گذشته است و به گفته مسئولان امروز این هیات‌ها، حفظ هنر سنتی تعزیه‌خوانی به عنوان یکی ازز زوایای مهم در تعزیه‌گردانی استان مرکزی، نبوغ مردمی در صحنه آرایی آن است.
با وجود اینکه هیچ‌ یک از تعزیه‌خوانان تحصیلات دانشگاهی ندارند اما با عمق جان جلوه‌های هنری می‌آفرینند که شاید نظایر آن در تئاترهای حرفه‌ای نیز کمتر یافت شود.
تعزیه‌گردانان از وسایل جنگی نظیر شمشیر، خنجر، سپر، تیر و کمان، گرز، زره، کلاه‌خود و پر و بیرق به طرز هنرمندانه ای در نمایش خود بهره می گیرند اما این نمایش هرگز شکل نمادی به خود نمی‌گیرد و نواها و موسیقی و حرکات به‌طوری روایت را پیش می برند که به قول معروف حرفی که از دل است را بر دل می‌نشاند.
در تعزیه‌های استان مرکزی پرچم‌های سبز، سرخ و سیاه نماد اهل بیت، علم نماد درفش سپاه امام حسین(ع)، تشت آب به نشانه رود فرات، شاخه هایی از درخت بید یا کاج سمبل نخلستان و درخت، نیم تنه بلند و سفید یا کفنی، نشان از نزدیکی مرگ و شهادت، ریختن کاه بر سر به نشانه عزا و ماتم، اسب سفید و زیبا سمبل ذوالجناح، گهواره آغشته به خون، بیانگر به شهادت رسیدن کودک شیر خوار اباعبدالله بن الحسین( ع ) است.
در بسیاری از مناطق روستایی و شهری استان مرکزی به ویژه شهرستان‌های فراهان، شازند ، اراک و تفرش در سال‌های اخیر تکیه‌های زیادی ایجاد یا بازسازی شده که کارویژه اجرای تعزیه دارند یعنی سکویی در وسط محیط تکیه و فضای باز اطراف و اماکنی برای مردمی که نظاره گر این نوع نمایش آیینی هستند.
برای مثال تکیه قدیمی زاغرم تفرش به عنوان دومین تکیه خشت و گل ایران از مکان‌های اجرای تعزیه در ماه محرم است که از معماری خاصی برخوردار بوده و در زمره آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است و از این دست اماکن تنها در شهرستان تفرش 10 مورد دیگر وجود دارد.
براساس اعلام اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان مرکزی تاکنون بیش از 90 گروه تعزیه‌خوان شناسنامه دار در این استان شناسایی شده اند که در ایام محرم و صفر در جای جای این استان فعالیت دارند و به جز آن، گروه های بسیار دیگر نیز به صورت خودجوش و ناشناخته فعالیت دارند.
آوازه تعزیه استان مرکزی بیشتر به دلیل نسخ نویسی معتبر تعزیه است که از جمله آن می توان به نسخه «میرانجم» اشاره کرد که در کشور شهرت خاصی دارد و شاعران و تعزیه‌سرایان با قرائت آن تاثیر عمیقی بر مخاطب می گذارند.

آرمان هیأت