بهروز وجدانی پژوهشگر حوزه‌های مردم شناسی و موسیقی و عضو هیات علمی بازنشسته پژوهشکده مردم شناسی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری صدا و سیما افزود: یکی از مهمترین عناصر تشکیل دهنده آیین محرم‌های محرم و صفر، موسیقی مذهبی است که به صورت آهنگ و کلام بروز پیدا می‌کند. قالب‌های مهم موسیقی مذهبی مواردی همچون: «اذان، مناجات، نوحه خوانی، مداحی، تعزیه خوانی، دسته گردانی، سینه زنی، مرثیه خوانی، مقتل خوانی، مناقب خوانی، ذکرخوانی و دعا خوانی» است.
وجدانی تصریح کرد: موسیقی محرم شکوه، جلال، تنوع، جذابیت، نشاط و زیبایی، سادگی و بی پیرایگی ویژه خودش را دارد که هر شنونده‌ای را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این پژوهشگر افزود: بهتر است در تهران بیشتر از موسیقی ردیف دستگاهی در مداحی استفاده شود و در ایلات و عشایر و شهر‌های کوچک و سنتی توصیه شود در مداحی ها، از نغمات و اشعار محلی آن منطقه که با حافظه شنیداری و با گوش و فرهنگ مردم آن منطقه آشنا است استفاده کنند. این آشنا بودن باعث تاثیرگذاری بیشتر می‌شود.
مراسم آیینی محرم، موسیقی و فرهنگ سنتی
پژوهشگر حوزه موسیقی گفت: آیین محرم از جمله شاخص‌ترین آیین‌های ملی و مذهبی شیعیان ایران است که تاکنون مورد توجه و بحث هنرمندان، فرهنگ شناسان و کارشناسان بیشتر رشته‌های علوم اجتماعی و انسانی قرار گرفته و به ویژه جنبه‌های هنر‌های نمایشی، موسیقی، ادبی و مذهبی آن مورد نظر بوده است. مردم شناسان نیز می‌توانند از منظر علم مردم شناسی به این آیین گسترده، متنوع، تاثیرگذار و مردمی نگاه کنند و زوایای جدیدی را مورد بحث و کنکاش علمی قرار دهند.
مراسم آیینی محرم، شکل گیری و استمرار فرهنگ ملی و هویت فرهنگی
وجدانی گفت: هویت ملی ما ایرانیان آمیخته‌ای از هویت‌های اقوام ایرانی ساکن در این سرزمین است. آیین محرم نیز مجموعه‌ای از عناصر فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، مذهبی و هنری را شامل می‌شود که همراه با یکدیگر در شکل گیری و استمرار فرهنگ ملی و هویت فرهنگی ما ایرانیان در طی چند سده گذشته نقش و عملکرد خود را به خوبی ایفا کرده است.
اهمیت شناخت علمی اجزای مراسم آیینی محرم
پژوهشگر حوزه مردم شناسی و موسیقی افزود:البته بحث جدی و عمیق پیرامون تاثیرات دو سویه و چند سویه محرم، هویت فرهنگی و موسیقی ما هنگامی میسر است که اجزا تشکیل دهنده این آیین ملی و مذهبی نیز مورد توجه و شناخت علمی ما قرار گیرند. با این رویکرد پرداختن به موضوعات مهم و اساسی مثل:موسیقی، هنر‌های نمایشی، خوراک، آشامیدنی ها، نذورات، پوشاک، روابط اجتماعی، محیط زیست و ماوراء الطبیعه اهمیت بسیار زیادی دارند.
سه حوزه قابل بررسی در مراسم آیینی محرم
جهان بینی، نماد‌ها و نشانه‌ها
وجدانی گفت: سه گروه هستند که هم موسیقی و هم تمام آیین‌های ما را می‌سازند. یکی گروه ماوراء الطبیعه است؛ که شامل بررسی باور‌ها و اعتقادات مردم و پیوند‌های قومی آن‌ها در ارتباط با محرم و مباحثی مثل جهان بینی، نماد و نشانه ها، آیین ها، باور‌ها و اعتقادات مردم به محرم منوط می‌شود و در این حوزه قابل بررسی و پژوهش هستند.
طبیعت، زیست بوم و عوارض طبیعی تاثیرگذار در فرهنگ
وی افزود: دومین حوزه، حوزه طبیعت و زیست بوم است که به بررسی روابط مردم ایران با محیط زیست و ارتباط عوارض طبیعی تاثیرگذار در فرهنگ، گیاه و سرسبزی و خشکی طبیعت، کم آبی و پرآبی و ... که الحان و نغمه‌های مذهبی موسیقی ما را از جمله محرم را تحت تاثیر قرار می‌دهند و به آن شکل می‌دهند باید مورد نظر قرار بگیرند. تفاوت الحان و نغمه‌های مناطق سرسبز شمال که معمولا در محدوده آواز دشتی شامل گوشه‌های گیلکی، طبری، امیری، دیلمان و ... است با آواز‌های مرکز و جنوب و غرب کشور که طبیعت متفاوتی دارند نیز در این حوزه قابل بررسی و تامل می‌باشد.
روابط اجتماعی، مدیریت سنتی و گروه‌های اجتماعی
پژوهشگر حوزه مردم شناسی و موسیقی گفت: سومین حوزه روابط اجتماعی است که در این حوزه ما به بررسی روابط اجتماعی مردم با یکدیگر، نقش مدیریت سنتی در برگزاری مراسم، نقش گروه‌های اجتماعی، با تاکید و تکیه بیشتر بر موضوع محرم و عاشورا و فرهنگ است. فرهنگ مجموعه همبسته از عناصر گوناگون و مکمل مادی و معنوی اطلاق می‌کند که به اعضای یک اجتماع فرهنگی در تطبیق آن‌ها با محیط زیست و روابط اجتماعی اشان و قابلیت‌ها و آمادگی‌های شکل گرفته الگو می‌بخشد.
مراسم آیینی و موسیقی محرم در آینه فرهنگ اقوام ایرانی
وجدانی گفت: فرهنگ مجموعه‌ای از ارزش‌های مادی و معنوی، فنون، شیوه ها، مهارت ها، آموزش، نهاد‌های اجتماعی و ... است که توسط انسان‌ها در طی تاریخ آفریده شده است. از آنجا که فرهنگ هر قوم و ملتی ویژگی‌ها و رنگ و بوی خودش را نیز دارد و به آن شناخته و معرفی می‌شود؛ لذا بررسی و شناخت موضوع بسیار گسترده و پیشینه داری مثل محرم و موسیقی وابسته به محرم، بایستی با بررسی و شناخت عمیق این آیین در جای جای کشورمان، به نمونه‌های مختلف اجرا می‌شود توجه داشت؛ و در پایان به ذکر تشابه‌ها و تمایز‌های آن‌ها نیز پرداخت و تاثیرگذاری آنرا با دیگر عناصر را مد نظر قرار داد.
تنوع در فرهنگ مادی و غیرمادی آیین محرم
وی افزود: آیین محرم در هر دو حوزه فرهنگ مادی و غیرمادی قابل بحث و گفتگو می‌باشد و چرا که شاخص‌ترین عناصر تشکیل دهنده محرم مثل ابزار، اشیاء، پوشاک، خوراک، دارو‌های سنتی، معماری و بسیاری از دست ساز‌های انسان، هنرها، نمایش، موسیقی، ادبیات شفاهی، باورها، اعتقادات، نشانه ها، دانستنی ها، روابط اجتماعی، مدیریت سنتی، اقتصاد و بازار و مساله مهم اقتدار، خبررسانی و ... در برپایی و اجرای این آیین مذهبی و ملی و مردمی نقش و کارکرد ویژه خود را ایفا می‌کنند که بسیار قابل تامل می‌باشد. البته گوناگونی و تنوع در جهان یک قاعده است و همه موجوات با هم تفاوت دارند. آفرینش بشر نیز از این قاعده مستثنی نیست. اختلاف انسان‌ها در رنگ، زبان، مذهب، نژاد، فرهنگ، هوش و استعداد و افکار واقعیتی انکارناپذیر است که نشانه‌ای از حکمت خداوند مدیر و مدبر دارد.
آیین محرم در نواحی مختلف ایران
پژوهشگر حوزه مردم شناسی و موسیقی گفت: تنوع فرهنگی در کشورمان نیز یک واقعیت فرهنگی تاریخی است که البته یک مزیت فرهنگی نیز به شمار می‌آید و از این رو برای حفظ و استمرار میراث فرهنگی نیاکان پاسداری از آن بسیار ضروری و لازم است. برگزاری آیین محرم نیز در بین شیعیان نواحی مختلف ایران اگرچه در اصل و پایه مشابهت‌های بسیار زیادی با هم دارند، ولی از لحاظ جزئیات برگزاری و تفاوت‌هایی که در شیوه و ترکیب اجرایی و مدیریتی آن‌ها دیده می‌شود بسیار اهمیت پیدا می‌کند و تنوع فرهنگی در کشورمان را به صورت وضوح به ما نشانگر می‌سازند. اگرچه هویت معمولا در نگرش‌ها و احساسات افراد نمود پیدا می‌کند، ولی بستر شکل گیری آن زندگی اجتماعی است. در واقع هویت جدا از زندگی اجتماعی با دیگر افراد معنا و مفهوم ندارد.
آیین محرم، همبستگی، وحدت ملی و بازسازی هویتی
وجدانی گفت: محرم یکی از آیین‌های مذهبی و ملی ماست که در همبستگی و وحدت ملی و همدلی بین مردم نقش بسیار مهم و سازنده‌ای ایفا کرده است. حتی جرم شناسان و جامعه شناسان کشورمان نیز اعتقاد دارند که جرایم فردی و گروهی، خلاف‌ها و بزهکاری‌های اجتماعی نیز در دهه محرم که عموم مردم در یک فضای معنوی، دوستی و همدلی به سر می‌برند کاهش چشمگیری پیدا می‌کند. این موضوع می‌تواند مورد بررسی علمی مردم شناسان نیز قرار بگیرد و رهنمود‌های علمی جدیدی که مبتنی بر واقعیت‌های جامعه کنونی ایران است به مسئولان و برنامه ریزان فرهنگی و اجتماعی کشورمان ارائه نماید.
وی افزود: عده‌ای بحران هویتی را نشان از بحران فرهنگی دانسته اند و از مفهوم هویت فرهنگی استفاده می‌کنند. در حوزه علوم انسانی مفهوم هویت فرهنگی امری سیال و چند معنایی است. علاقه مردم به مبحث هویت و بحث کنکاش در خصوص آن نیز بازتابی از بلاتکلیفی ناشی از دگرگونی‌های سریع اجتماعی و روابط جدید فرهنگی است. البته مساله هویت فرهنگی بطور منطقی بخشی از هویت اجتماعی گروه‌های مختلف است. هویت فرهنگی ایران نیز چتر گسترده و فراگیری است که درعین وحدت همه اقوام، گروه‌های مختلف قومی را در ذیل خود جای داده است. هویت‌ها دارای لایه‌های مختلفی هستند لایه‌های هویتی انباشت پذیر و ترکیب پذیرند. همچنان که با استقرار لایه‌های جدید، لایه‌های قدیم به حاشیه سپرده می‌شوند. این به حاشیه سپاری گاهی ابدی و گاهی مقطعی و کوتاه مدت است. بدین لحاظ مردم در طی تاریخ با بازسازی، دگرسازی و دگرنمایی مولفه‌های جدید هویتی به استمرار حیات خود کمک کرده اند.
ویژگی‌های الحان، نغمات و موسیقی مراسم آیینی محرم
طراوت، تنوع و زیبایی
پژوهشگر حوزه مردم شناسی و موسیقی گفت: یکی از شاخص‌ترین و مهمترین عناصر تشکیل دهنده آیین محرم، موسیقی مذهبی است که به صورت آهنگ و کلام بروز پیدا می‌کند. موسیقی آیین محرم نیز همانند دیگر انواع موسیقی ایران که در بین شیعیان کشور ما رواج دارد از تنوع، زیبایی و گستردگی چشمگیری برخوردار است. خواندن اشعار مذهبی با نوا‌ها و نغمه‌های دلنشین و تاثیرگذار در آشنا ساختن عموم مردم با الحان موسیقی قدیم و سنتی ایران و موسیقی نواحی یا محلی کشور ما بسیار موثر بوده است. انواع شاخص موسیقی مذهبی ما که به ویژه در ماه‌های محرم و صفر بصورت کامل‌تر و تاثیرگذارتر اجرا می‌شوند عبارتند از: اذان، مناجات، نوحه خوانی، مداحی، تعزیه خوانی، دسته گردانی، سینه زنی، مرثیه خوانی، مقتل خوانی، مناقب خوانی، ذکرخوانی، دعا خوانی.
وجدانی افزود: حساسیت و اهمیتی که عموم مردم ایران به هویت فرهنگی خود دارند و ضمن احترام و اعتقاد به تنوع فرهنگی از خود بروز می‌دهند سبب شده تا تمام الحان و نغمات موسیقی مذهبی ما از جمله موسیقی عاشورایی به ویژه در مناطق سنتی شهری، روستایی و قومی عشایری کشور به گونه‌ای متفاوت که ارتباط کاملی با محیط زیست، امکانات معیشتی و اقتصادی، شرایط اجتماعی، باور‌ها و اعتقادات قومی و محلی مردم دارد اجرا شود. البته تنوع الحان موسیقی محرم سبب تاثیرگذاری بیشتر آن‌ها در بین عموم مردم مومن شده و زمینه حفظ و اشاعه این بخش از هویت فرهنگی ما را نیز فراهم نموده است. علاوه بر تعزیه که البته نیاز به بحث‌های علمی ویژه‌ای دارد و تاکنون در این مورد بسیار نوشته شده انواع دیگر موسیقی محرم نیز مانند مداحی، نوحه خوانی، دسته گردانی و سینه زنی نیز سبب شده اند که آیین محرم در یک فضای بسیار روحانی، دلنشین و مردمی از دستاورد‌های شهدای کربلا که همان شجاعت، رشادت، آزادگی و دفاع از مظلومین است دفاع کند؛ و این آیین در جای جای کشورمان همیشه با طراوت باقی بماند.
وحدت بخشی
وی تاکید کرد: مراسم محرم و بویژه روز عاشورای حسینی یکی از فراگیرترین و معتبرترین مراسم ملی و مذهبی شیعیان ایران است و تقریبا اکثر اقشار، طبقات و گروه‌های اجتماعی و قومی و محلی به نحوی در آن شرکت می‌کنند خیلی اهمیت پیدا می‌کنند. طبیعی است که موسیقیِ سازی و آوازی که به این مراسم بسیار بزرگ و ریشه دار مربوط می‌شود نیز بایستی همانند کل خود سبب ایجاد وحدت، همبستگی و ایجاد وفاق اجتماعی و همدلی بین مردم گردد. البته این امر یکی از ویژگی‌ها و امتیازات موسیقی محلی، مذهبی و آیینی ایران نیز می‌باشد.
سادگی و بی پیرایگی
پژوهشگر حوزه مردم شناسی و موسیقی گفت: موسیقی محرم شکوه، جلال، تنوع، جذابیت، نشاط و زیبایی ویژه خودش را دارد که هر شنونده‌ای را تحت تاثیر قرار می‌دهد. باید به این نکته مهم نیز توجه شود که غم نهفته در این موسیقی نیز باشکوه و ملکوتی است. سادگی و بی پیرایگی این هنر نیز از دیگر ویژگی‌های هنر‌های مذهبی عاشورایی ایران است. توجه و بکارگیری اشعار با محتوای قابل فهم و قابل قبول و درک عموم مردم نیز که بایستی با نغمات بسیار زیبا، ساده و دلنشین اجرا شوند نیز یک ضرورت اساسی است و توجه و رعایت آن نشان از آگاهی و اعتقاد مجریان این هنر والا دارد.
عاشقانه، عارفانه و حماسی
وجدانی افزود: موسیقی مراسم عزاداری واقعه کربلا و حتی موسیقی ردیف دستگاهی ایران، نه تنها غمگین نیست بلکه بیشتر فضایی عاشقانه، عارفانه و حماسی را تداعی می‌کند و ما را به حوادث واقعی نهضت آگاه می‌سازد. شهادت، رشادت، جوانمردی، از خود گذشتگی و ایثار و فداکاری نه تنها غمگین نیستند بلکه نشاط آفرین هستند.
پیام محرم عجین با فرهنگ ایرانی و اسلامی
وی تاکید کرد: موسیقی و شعر اساس مراسم محرم، مداحی و نوحه خوانی و سینه زنی است و بایستی بر بستر فرهنگ مذهبی و ملی ایران و آنچه که با گوش و حافظه مردم و هویت ما عجین شده خوانایی داشته باشد نباید به خاطر جذب بیشتر ما از این فلسفه عاشورایی عدول کنیم.
پژوهشگر حوزه مردم شناسی و موسیقی گفت:، چون مناطق و نواحی مختلف کشور معمولا مداح‌ها و نوحه خوان‌ها و دسته‌های سینه زنی و زنجیرزنی و ... از موسیقی ناحیه خودشان که به گوش مردم آن منطقه آشناست و در واقع بخشی از هویت فرهنگی آن مردم است استفاده می‌کنند تا تاثیرگذاری کلام و نغمه را بیشتر کنند و مردم مومن را بیشتر متاثر سازند. بدینگونه هست که پیام محرم چندین سده هست که تداوم پیدا کرده و، چون با عناصر واقعی تشکیل دهنده فرهنگ سنتی ایران و اسلام عجین شده تازگی و نشاط و تاثیرگذاری خود را حفظ کرده است.
استفاده از موسیقی نواحی؛ باعث اثرگذاری بیشتر مداحی‌ها
وجدانی گفت: رسانه ملی نمونه‌هایی از مراسم عزاداری را باید پخش کنند که با موسیقی سنتی ما و با موسیقی نواحی ما بخواند و اهداف واقعی عاشورایی و اهداف واقعی قیام امام حسین (ع) را منعکس کند. بهتر است در تهران بیشتر از موسیقی ردیف دستگاهی استفاده شود و به آنانی که در ایلات و عشایر و شهر‌های کوچک و سنتی هستند توصیه شود از نغمات و اشعار محلی آن منطقه که با حافظه شنیداری و با گوش و فرهنگ مردم آن منطقه آشنا است استفاده کنند. این آشنا بودن باعث تاثیرگذاری بیشتر می‌شود.

آرمان هیأت