همه ما کم و بیش، گردشگری مذهبی را تجربه کرده ایم با هر زیارتی که رفته ایم و با هر آیین مذهبی که در مناطق مختلف استان و کشورمان در آن شرکت کرده ایم.
اگر در پیاده روی اربعین حضور داشته ایم یا اگر برای شرکت در مراسم قالیشویان به مشهد اردهال رفته ایم یا اگر در سفرمان به شهری از مساجد تاریخی آن دیدن کرده ایم، به جمع افرادی اضافه شده ایم که طعم گردشگری مذهبی را چشیده اند.
در تعریف گردشگری مذهبی آمده  آن نوع از گردشگری است که مردم، انفرادی یا جمعی و به منظور زیارت، تبلیغ مذهبی یا حتی گذراندن اوقات فراغت، به اماکن و مناطق مذهبی سفر می‌کنند.
سازمان جهانی گردشگری تعداد گردشگران مذهبی در سراسر جهان را، حدود ۳۰۰ میلیون نفر در سال برآورد می‌کند.
گردشگری مذهبی، تجربه مشترک ایرانیان
گردشگری مذهبی نوعی رایج، اما در عین حال مهجور در ایران است. این را احسان نیکخواه کارشناس حوزه گردشگری گفت و ادامه  داد : بیشتر ایرانیان یک بار هم که شده این نوع از گردشگری را تجربه کرده اند؛ در واقع گردشگری مذهبی، برای ما با سفر به مشهد برای زیارت  امام رضا علیه السلام، سفر به قم برای زیارت حضرت معصومه سلام الله علیها، سفر به شیراز و زیارت حضرت شاهچراغ و زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی و امامزاده صالح در تهران معنا پیدا می‌کند.
او در گفتگو با خبرنگار ما ادامه داد: این نوع گردشگری بسیار رایج، اما در عین حال بسیار مهجور است و تعداد زیادی از راهنمایان و کارشناسان حوزه گردشگری از آن غافل هستند و حتی به دید گردشگری به آن نگاه نمی‌کنند.
ظرفیت‌های گردشگری مذهبی محدود به زیارت نیست
این کارشناس گردشگری با بیان اینکه حتی اصفهان هم در موضوع گردشگری مذهبی ظرفیت‌های بالقوه‌ای دارد اظهار کرد: به عنوان راهنمای تور بار‌ها شاهد بوده ام که گردشگران خارجی چگونه محو زیبایی مسجد امام می‌شوند و به این باور می‌رسند که عبادت در اصفهان، آمیخته با روح هنرمند و زیبایی آفرین است.
نیکخواه اضافه کرد: در اصفهان بیش از ۱۰ کلیسا داریم که معروف‌ترین آن‌ها کلیسای وانک است. آتشگاه زرتشتیان هم در محله سیچان قرار دارد و این‌ها هم می‌تواند علاقه‌مندان به گردشگری مذهبی را به سوی خود جذب کند؛ با این حال در سال‌های گذشته اندک فعالیتی برای گسترش گردشگری برپایه مذهب کرده ایم.
به گفته او، میزان تبلیغات ما در خصوص گردشگری مذهبی نزدیک به صفر است و هیچ دستورالعمل مشخصی در این خصوص برای ایرانیان و غیرایرانیان نداریم.
این کارشناس حوزه گردشگری معتقد است: حتی اگر فقط برگردشگری مذهبی تمرکز کنیم، سالیانه درآمد بسیار خوبی نصیب اصفهان می‌شود که ارزش آفرینی آن می‌تواند از صنعت هم پیشی بگیرد.
چالش‌های زیرساختی برای گسترش گردشگری مذهبی
نیکخواه با بیان اینکه گردشگری مذهبی نیازمند دستورالعمل‌های مشخص است، بیان کرد: اگر در شهری قبل از طراحی و اجرای این دستورالعمل‌ها گردشگر بیایید حتما با مشکلات مختلفی مواجه خواهد شد؛ برای ما ناپسند است که گردشگر حتی نتواند از سرویس بهداشتی مناسبی استفاده کند یا به دلیل نبود اقامتگاه و محل اسکان مجبور باشد کنار خیابان یا در پارک چادر بزند.
او به نبود زیرساخت‌ها نیز اشاره کرد و گفت: به طور مثال کاشان و آران و بیدگل زیرساخت اسکان و پذیرایی از گردشگران زیاد را ندارند و همه ساله چه در نوروز و چه در ایام گلابگیری، گردشگران با مشکل نبود محل اقامت یا حتی زیرساخت‌های رفاهی مواجه می‌شوند.
چگونگی رفتار اهالی محل با گردشگران نکته دیگری بود که این کارشناس گردشگری به آن پرداخت و افزود: گاه شاهدیم که اهالی یک محل برخورد مناسبی با گردشگران ندارند و حتی به هموطنان خود گران فروشی می‌کنند؛ باید توجه کنیم که یک گردشگر ناراضی دست کم ۱۰ نفر دیگر را از سفر به آن شهر یا روستا منصرف می‌کند. مواردی از این دست وجهه گردشگری یک منطقه را به طور کلی از بین می‌برد.
نبود اطلس جامع برای معرفی آیین‌های سنتی مذهبی
نیکخواه با یادآوری اینکه آیین‌های سنتی مذهبی هر منطقه هم ظرفیتی برای جذب گردشگر است، اظهار کرد: در برخی شهرستان‌ها حتی آیین یک شهر یا روستا با آیین روستایی دیگر متفاوت است. چون در ایام محرم هستیم به این نکته اشاره می‌کنم که از شمال تا جنوب و شرق تا غرب استان مراسم سوگواری محرم با روش‌هایی متفاوت برگزار می‌شود و هر کدام طرفداران خاص خود را دارد.
او با گلایه از نبود دایره المعارف یا اطلس مشخص از آیین‌های مذهبی استان بیان کرد: با وجود تنوع آیین‌های مذهبی، اما هیچ کتاب یا حتی مجله مرجعی برای شناساندن آیین‌ها نداریم. گردشگران ما از روی تجربه مراسم را می‌یابند و در آن‌ها شرکت می‌کنند؛ در صورتی که هر شهرستان می‌تواند جداگانه برای خود اطلسی از آیین‌های سنتی مذهبی خود تهیه کند و در اختیار علاقه‌مندان قرار دهد.
به باور این کارشناس گردشگری، ادارات میراث فرهنگی شهرستان‌ها در این خصوص کم کاری می‌کنند و فرصت طلایی گردشگری مذهبی را از دست داده اند.
ضرورت تولید مستند‌های فاخر در حوزه گردشگری مذهبی
نیکخواه، صداوسیما را نیز در معرفی نشدن آیین‌های سنتی مذهبی مقصر دانست و گفت: سالهاست که برنامه‌های مستند فاخر از آیین‌های سنتی ایرانی تهیه نمی‌شود و این فرصت مناسب برای جذب گردشگر از دست رفته؛ مستند‌هایی که منتشر شده در ضعیف‌ترین شرایط ممکن از لحاظ سناریو، متن و اجرا و بیشتر حول محور گردشگری غذاست و حتی نمی‌توان نام مستند بر آن‌ها گذاشت.
او با تاکید بر اینکه در حوزه گردشگری مذهبی نیاز به راهی روشن و کارشناسی شده داریم تا گردشگران، راهنمایان تور و میزبانان در آن قدم بردارند یادآور شد: تا زمانی که به این حوزه بی تفاوت هستیم نمی‌توانیم انتظار اتفاقی شگرف را داشته باشیم.
این کارشناس گردشگری معتقد است  همانگونه که هندو‌ها از معابد خود و گردشگری مذهبی میلیون‌ها دلار درآمد دارند، ما هم می‌توانیم زمینه‌ای را فراهم کنیم تا گردشگران برای بازدید از اماکن مذهبی ما صف بکشند و در مراسم سنتی مذهبی ما با اشتیاق حاضر شوند.
محرم و صفر، فرصت رونق گردشگری مذهبی
کوروش وکیلی رئیس گروه توسعه گردشگری و بازاریابی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان با اشاره به ثبت ملی ۴۷۱ اثر از جاذبه‌های گردشگری مذهبی استان مانند مساجد تاریخی، بقاع امامزادگان، حسینیه ها، آرامگاه‌ها و کلیسا‌ها گفت: این بنا‌های ثبت ملی در کنار آیین‌ها و مراسم ویژه مذهبی، ظرفیت و فرصت بسیاری برای رونق گردشگری مذهبی و معنوی فراهم کرده است.
او با بیان اینکه گردشگری معنوی مانند گردشگری فرهنگی، تاریخی، سلامت و طبیعت گردی، مخاطبان خود را دارد، اضافه کرد: این نوع گردشگری خاص زمان حال نیست، بلکه از گذشته علاقه‌مندان خود را داشته است.
رئیس گروه توسعه گردشگری و بازاریابی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان معتقد است: اصفهان با برخورداری از تنوع قومیت ها، آیین‌ها و آداب و رسوم، ظرفیت فراوانی برای گسترش گردشگری مذهبی دارد و یکی از بهترین ایام برای ترویج این شاخه از گردشگری ماه‌های محرم و صفر است که آیین‌هایی نظیر نخل گردانی، تعزیه خوانی، چاووش خوانی و سقاخوانی برگزار می‌شود.
تشکیل میز "گردشگری معنوی" در وزارت میراث فرهنگی
وکیلی از تشکیل میز "گردشگری معنوی" در وزارت میراث فرهنگی خبر داد و گفت: این میز با هدف هماهنگی برای رونق گردشگری مذهبی به ویژه در ماه‌های محرم و صفردایر، اما تاکید شده با توجه به ظرفیت‌های آیینی، برای گسترش این نوع گردشگری در مناسبت‌های دیگر از جمله عید فطر و نیمه شعبان نیز فعال باشد.
به گفته او  امسال به دفاتر خدمات مسافرتی، مراکز اقامتی گردشگری، تور‌های گردشگری و راهنمایان سفر اعلام شده که فرصت‌های گردشگری معنوی موجود در استان را به گردشگران داخلی و خارجی معرفی کنند.
ثبت آیین‌های عاشورایی فرصتی برای گردشگری مذهبی
در کشور و استان ما آیین‌های سنتی مذهبی بسیاری در مناسبت‌های مختلف سال برگزار می‌شود که ریشه در باور‌ها و اعتقادات دینی ما دارد. این آیین‌ها کم و بیش، گردشگرانی را به سوی خود جذب می‌کنند. سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال‌های گذشته با ثبت ملی بسیاری از این آیین‌ها در فهرست میراث فرهنگی ناملموس، تلاش کرده آن‌ها را به مخاطبان معرفی و زمینه حفظ و احیایشان را فراهم کند.
از بارزترین این موارد در استان اصفهان ثبت ملی آیین‌های عاشورایی است که به گفته فهیمه نقاش زرگر، کارشناس ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان شمار آن‌ها به ۵۷ آیین می‌رسد.
او گفت: ۱۰ پرونده هم امسال مستندنگاری شده که مراحل ثبت ملی را طی می‌کند؛ البته به دلیل تنوع زیاد آیین‌های عاشورایی فرایند شناسایی، مستندنگاری و ثبت آن‌ها زمان بر است.
این کارشناس میراث فرهنگی معتقد است  ثبت ملی میراث فرهنگی ناملموس، به حفظ و احیای این آیین‌ها کمک می‌کند و می‌تواند زمینه ساز جذب گردشگران داخلی و خارجی باشد.
چند آیین عاشورایی ملی اصفهانی‌ها در یک نگاه
زار خاک
روستای تاریخی قورتان، در ماه محرم میزبان آیینی به نام زار خاک است که اوج برگزاری آن بعد از ظهرتاسوعاست. در این مراسم سادات روستا شال سبز یا مشکی به گردن می‌آویزند و بقیه مردم با شال‌هایی به رنگ‌های دیگر می‌آیند برای شال گردانی و ذکر‌هایی که برای هر روز ماه محرم متفاوت است.

خیمه سوزی و خیل عرب نوش آباد
این آیین نوعی تعزیه است که عصر روز یازدهم محرم برگزار می‌شود و سوزاندن خیمه‌های کاروان حسینی، اسارت آل الله و تدفین شهدای نینوا را به تصویر می‌کشد.

تعزیه
تعزیه نطنز از قدیمی‌ترین و کامل‌ترین تعزیه‌های ایران است و هرساله در دهه اول محرم هزاران نفر برای دیدن آن به این شهر سفر می‌کنند.
علاوه بر نطنز، تعزیه خوانسار، برخوار، نجف آباد و خمینی شهر هم به دلیل ویژگی‌های خاصشان در فهرست میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده اند: تعزیه خوانسار، نمونه‌ای نسبتا بکر از حفظ سنت دیداری عزاداری دوره صفویه است، در نجف آباد دستچینی از مجالس تعزیه هر محله با ابزار و ادوات کامل در روز عاشورا و به صورت مختصر در تاسوعا از حسینیه خود به حرکت در می‌آیند و در میدان قدیمی شهر دور می‌زنند.
تعزیه گذر خمینی شهر، خلاصه‌ای از مجالس تعزیه ازابتدای شکل گیری واقعه‌ی تاریخی تا انتهای آن است؛ هر محله در روز خاصی برای خودش تعزیه گذر می‌گیرد و نسخه‌های مربوط به همان روز را اجرا می‌کند و نسخ تعزیه برخوار هم به حدود ۳۰۰ مجلس می‌رسد و تعزیه‌های نوینی هم در این شهر شکل گرفته است.

نخل گردانی و جقجقه زنی ابیانه
ابیانه روستای معروف گردشگری که در ایام مختلف سال پذیرای مسافران زیادی است در ماه محرم هم آیین‌های خص خود را دارد.

آداب سنت نذری ماه محرم سادات دهه دار نشلج
اهالی روستای نشلج از روز اول تا شب شانزدهم ماه محرم مراسم عزاداری، روضه خوانی، تعزیه خوانی و نخل گردانی برگزار و ده طایفه سادات نشلج از شب اول تا شب یازدهم محرم از عزاداران به صرف شام پذیرای می‌کنند.

نذری تاسوعا و عاشورا روستا‌های اراضی و باغملک مبارکه
بنابر سنت، اهالی روستای اراضی در روز تاسوعا میزبان عزاداران به ویژه تمام اهالی روستای باغملک هستند و در روز عاشورا اهالی روستای باغملک از مردم روستای اراضی میزبانی می‌کنند.

مراسم ششم امام حسین در برزک
در روز شانزدهم ماه محرم، زنان شهر برزک تنقلات محلی مانند جوزقند، گردو، بادام، کشمش، نخودچی و برگه زردآلو را در شش یا هفت کاسه چینی می‌ریزند و داخل مجمع بزرگ مسی می‌گذارند و به مسجد می‌برند و سفره نذری می‌چینند.

بسیاری از این آیین‌های عاشورایی این ظرفیت را دارد که غیر از اهالی محل و افرادی که از شهر و دیارشان کوچ کرده اند و در مناسبت‌های خاص به زادگاهشان بر می‌گردد، میهمانانی از سراسر کشور و حتی خارج از کشور داشته باشد. میهمانانی که اگر از آنان به خوبی استقبال شود سفیران فرهنگی ما خواهند بود و درآمد قابل توجهی را هم نصیب منطقه، استان و کشورمان خواهند کرد.

آرمان هیأت