آرمان هیأت - سابقه عزاداری عاشورایی مردم ری و تهران به چه سالی برمی‌گردد؟

سابقه عزاداری عاشورایی مردم ری و تهران به چه سالی برمی‌گردد؟

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم اسلامی رضوی گفت: به احتمال بسیار زیاد به خاطر زمینه‌ای که صاحب بن عباد در ری فراهم کرد، شیخ صدوق مقتل‌خوانی را به صورت آشکارا در این شهر آغاز کرد. بنابراین سال ۳۶۸ سال مهمی در برپایی عزاداری عاشورایی در تاریخ تشیع در ری و تهران است.

محمود ملکی، پژوهشگر و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم اسلامی رضوی، ۲۷ مردادماه در نشست علمی «شیخ صدوق و پاسداشت عاشورا در ری» که از سوی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد، گفت: آنچه امروز به دنبال تبیین آن هستیم پاسداشت عاشورا در دوره آل بویه و نیمه دوم قرن چهارم به خصوص از منظر شیخ صدوق است. برخی مانند یاقوت هموی معتقدند از سال ۲۷۵ قمری شیعه وارد ری شد ولی آقای کریمان در بحث خود به دوره حضرت عبدالعظیم(ع) اشاره کرد و اینکه ایشان قطعا قبل از حاکم ری در سال ۲۷۵ بوده است. همچنین امام هادی(ع) فرمودند اگر قبر حضرت عبدالعظیم(ع) در ری را زیارت کنید مانند این است که قبر امام حسین(ع) را در کربلا زیارت کرده‌اید پس تشیع ری حداقل به نیمه دوم قرن سوم بازمی‌گردد. گرچه کلینی و استادان وی هم در ری بوده‌اند تا اینکه به دوره آل بویه می‌رسیم که نخستین سلسله شیعه قدرتمندی است که بر بخش زیادی از جهان اسلام مسلط شد و جز بخش‌هایی از خراسان و سیستان، بر همه جهان اسلام سلطه داشتند.
توجه آل بویه به مناسک شیعه
ملکی اضافه کرد: آل بویه به مناسک شیعه از جمله ساختن عتبات و توجه ویژه به آن، زیارت اهل بیت(ع) اهتمام زیادی داشتند، در زمان معزالدوله دیلمی برای اولین بار مراسم عاشورا (سال ۳۵۲ قمری) به صورت آشکار برگزار شد. قصابان گوسفند ذبح نکرده و بازار بسته شد، مردم آب ننوشیدند و در بازار خیمه برپا کرده و زنان بر سر و روی خود می‌زدند و گریه می‌کردند.
وی افزود: ابن مسکویه از نزدیکان وزیر رکن الدوله دیلمی در ری در کتاب «تجارب الامم» درباره تشیع در ری بحث کرده است. در این کتاب گزارش عاشورای بغداد را داریم ولی گزارشی از ری نداریم و دلیل آن برخی اختلافات وی با برخی حاکمان بوده است.
ملکی افزود: ابوطالب که فردی زیدی هم هست، در ری با صاحب بن عباد، وزیر آل بویه ارتباط نزدیک داشت و کتاب امالی را نوشت. صاحب بن عَباد هماز دیگر افرادی است که به عاشورا توجه ویژه داشت. صاحب بعد از وفات رکن الدوله (که در کربلا دفن شد)، وزیر مؤیدالدوله شد و او ارادت ویژه به اهل بیت(ع) داشت و در دیوان وی اشعار زیادی در مورد امام حسین(ع) است و ثعالبی نقل کرده است که صاحب وقتی آب خنک می‌خورد، بلافاصله بعد از آن شعر می‌سرود و بعد از آن یزید را لعن می‌کرد.
سرنوشت مقتل الحسین صدوق
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم اسلامی رضوی با اشاره به آثار شیخ صدوق در مورد امام حسین(ع)، ادامه داد: یکی از آثار صدوق، مقتل الحسین(ع) است که از دست رفته و فهرست‌نویسان شیعه آن را یاد کرده‌اند، کما اینکه او ۲۰۰ اثر داشته ولی تعداد معدودی از آن باقی مانده است. صدوق در امالی ۹۷ مجلس دارد و زمان و مکان املاء هم دقیقا ذکر شده است. مثلا مجلس ۲۷ وی روز جمعه اول محرم سال ۳۶۸ بعد از بازگشت از مشهد انجام شده است (امالی جمع املاء و از سنت‌های خوب در آموزش و بخشی از سماع بوده است).
ملکی بیان کرد: تنها مجالس مقتل درباره عاشورا در ری در سال ۳۶۸ توسط صدوق املاء شده است و در همین سال صاحب بن عباد به وزارت رسید. صدوق کتابی به نام عیون اخبارالرضا(ع) دارد و در مقدمه آن گفته دو قصیده از صاحب به من رسیده که درباره مضجع و مرقد امام رضا(ع) است و به خاطر اینکه من حق را ادا کنم کتاب عیون را به صاحب بن عباد تقدیم می‌کنم. بنابراین صاحب بن عباد نقش زیادی در پاسداشت عاشورا در ری داشته است زیرا تا قبل از آن هیچ گزارش جدی در مورد عزاداری در ری نداریم.
این پژوهشگر تصریح کرد: اولین حدیث در بحث مجلس ۲۷ که ذکر شد این روایت آمده که میثم تماز گفته این امت فرزند پیامبرشان را می‌کشند، روایت دیگری را صدوق از امام رضا(ع) نقل کرده که جاهلیت محرم را محترم می‌شمردند ولی بعد از اسلام، کربلا در محرم رخ داد. حدیث دیگری این است که در روز عاشورا دنبال حوائج دنیوی نروید.
ملکی افزود: مجلس ۲۷ امالی صدوق هم روز سه‌شنبه ۵ روز گذشته از محرم در سال ۳۶۸ توسط وی املاء شده و تفصیل هم دارد. در این مجلس روایاتی چون انا قتیل العبره بیان شده است. مجلس ۲۹ در روز جمعه، هشت روز گذشته از محرم ۳۶۸ نوشته شده و درباره گریه بر امام حسین(ع) و ثواب آن و روایاتی از امام سجاد(ع) و امام صادق(ع) در این باره و اهمیت زیارت مرقد مطهر امام(ع) بیان شده است و این مجلس، ۲۱ حدیث دارد.
این پژوهشگر اظهار کرد: مجلس سی‌ام، روز شنبه، ۹ روز از محرم گذشته از طرف صدوق املاء شده است که روز تاسوعاست. مجلس سی و یکم هم مربوط به روز دهم محرم و روز عاشورای سال ۳۶۸ است و نوع و چگونگی شهادت امام(ع) به تفصیل بیان می‌شود. حتی در مورد اینکه امام چند ضربه خوردند گزارش وجود دارد، ورود سر امام و اسارت اهل بیت(ع) هم در این مجلس وجود دارد.
جلسات شیخ صدوق با موضوع عاشورا
ملکی بیان کرد: مجلس املاء طوری بوده که استاد (صدوق) می‌گفته و شاگردان املاء می‌کرده و می‌نوشتند یعنی یک کلاس برپا بوده است. البته متاسفانه ما در تاریخ‌نویسی به متون حدیثی توجهی نداریم به خصوص امالی‌هایی چون امالی صدوق که تاریخ دقیق آن ذکر شده است.
ملکی اضافه کرد: برخی از امالی و برخی از امالی و غیرامالی مقتل‌الحسین را بازیابی کرده‌اند؛ یکی از آنها مقتل الحسین به روایت شیخ صدوق، تحقیق و ترجمه محمد صحتی سردرودی است و وی همه مواردی را که شیخ صدوق درباره عاشورا گفته گزارش کرده است و از جمله منابع وی، همین گزارش‌های امالی است که چند نمونه ذکر شد. وی البته از همه آثار صدوق هر مطلبی را که درباره عاشورا بوده آورده است.
پژوهشگر پژوهشگاه علوم اسلامی رضوی بیان کرد: کتاب دیگر مقتل الحسین، روایت شیخ الصدوق از حسینی جلالی است و او فقط از امالی مطلب گرفته است و سراغ آثار دیگر وی نرفته است. البته برخی افراد نقدهایی را به روایات صدوق وارد کرده‌اند و اینکه انفرادت زیادی دارد.
ملکی در پایان تصریح کرد: به احتمال بسیار زیاد به خاطر زمینه‌ای که صاحب بن عباد در ری فراهم کرد شیخ صدوق مقتل‌خوانی را به صورت آشکارا در این شهر آغاز کرد. بنابراین سال ۳۶۸ سال مهمی در برپایی عزاداری عاشورایی در تاریخ تشیع در ری و تهران است.