از بدو سرایش ترکیب‌بند مشهور کمال‌الدین علی محتشم کاشانی، شاعر سده‌ی دهم هجری، برای روز عاشورا با مطلع «باز این چه شورش است که در خلق عالم است/ باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است» بسیاری از شاعران در استقبال از محتشم اقدام به سرودن ترکیب‌بند‌هایی با همین موضوع و مضمون کردند که برخی از آنها آثار درخور توجهی هستند.
درحقیقت محتشم کاشانی در سده‌ی دهم، با ترکیب‌بند شگفت‌انگیز و ارجمند خود، روحی تازه در کالبد مرثیه‌سرایی دمید و جوششی در دل‌ها پدید آورد و حرکتی را در مرثیه‌سرایی آغاز کرد که بی‌پیشینه بود. ترکیب‌بند او به مرثیه‌سرایی در ادب فارسی اعتبار بخشید، تاثیری شگرف از خود برجای گذاشت و جانی به این گونه‌ از سروده‌ها بخشید، بنابراین بی‌راه نخواهد بود اگر او را آغازگر مرثیه‌سرایی در زبان فارسی بدانیم. نوع نگاه محتشم به واقعه‌ی عاشورا و عاطفه‌ او سنگ بنای مرثیه‌سرایی را گذاشت و شاعرانی که پس از وی آمدند، در نوحه‌ها و مراثی، سبک وی را پی گرفتند. نگاه محتشم به واقعه‌ی عاشورا کاملاً عاطفی است و متأخران نیز همین نگاه محتشم را دنبال کرده‌اند.
تعداد ترکیب‌بند‌هایی که در پیروی از این ترکیب‌بند معروف محتشم کاشانی سروده شده، بیش از صد شعر است اما مهدی امین‌فروغی در کتاب «محتشم‌نامه» با زیرعنوان «گزیده‌ی ترکیب‌بندهای عاشورایی در استقبال محتشم کاشانی» بخشی از این ترکیب‌بندها که از نظر ادبی امتیاز بالاتری داشتند را انتخاب و گردآوری کرده است.
از این منظر کتاب «محتشم‌نامه» منبع مناسبی برای دیدن همه‌ی سروده‌های مهمی است که در استقبال از ترکیب‌بند محتشم کاشانی سروده شده است و با مطالعه‌ این کتاب می‌توانیم استقبال‌های صورت‌‌گرفته از شعر محتشم را کنار یکدیگر ببینیم و در نهایت تصویری کلی از قطعه‌های متفاوت ساختار مرثیه‌سرایی فارسی را در دست داشته باشیم.
آنچه که مشهود است این است که در مرثیه‌های متقدم نوعی جنبه‌ عاطفی صرف دیده می‌شود که روایت‌هایی از درد و مصیبت هستند و تغییر نگرشی که در این سروده‌هاست، از منظر اجتماعی قابل توجه است.
امین‌فروغی در «محتشم‌نامه» وحدت موضوعی و روال تاریخی را به‌خوبی رعایت کرده و اثری ارائه داده که هم برای پژوهشگران دانشگاهی و متخصصین این فن و هم برای مخاطب عام هم قابل استفاده است.
مولف «محتشم‌نامه» در مقدمه این کتاب با نگاهی گذرا به مرثیه‌سرایی عاشورایی در زبان عرب از قرون اوّلیه تا عصر حاضر و تأثیرگذاری محتشم کاشانی در مرثیه‌سرایی به زبان فارسی به نمونه‌هایی اشاره می‌کند و نقش محتشم را در بالندگی مرثیه‌سرایی در ادب پارسی می‌ستاید.
«محتشم‌نامه» که ۳۴ ترکیب‌بند برگزیده از ترکیب‌بندهایی که در استقبال ترکیب‌بند جاودانه محتشم کاشانی سروده شده را در خود جای داده است، شامل اشعاری از وحشی بافقی، حزین لاهیجی، وصال شیرازی، وقار شیرازی، نیّر تبریزی، طرب شیرازی، صغیر اصفهانی، امیری فیروزکوهی، مشفق کاشانی سیدعلی موسوی گرمارودی، بهاءالدین خرمشاهی و ... است.
کتاب «محتشم‌نامه، گزیده ترکیب‌بندهای عاشورایی در استقبال محتشم کاشانی» به قلم مهدی امین‌فروغی را دفتر نشر فرهنگ اسلامی در ۵۴۷ صفحه و هزار تومان منتشر کرده است.

آرمان هیأت