آرمان هیأت - گردابه‌هاي برون و درون

نمايش«کوکوي کبوتران حرم» به نويسندگي و کارگرداني عليرضا نادري هم اکنون در تالار چهارسو تئاترشهر اجرا مي‌شود.

در اين نمايش اصولاً شخصيت‌پردازي در نمايش علاوه بر ديالوگ‌ها، اعمال و رفتار و نيز شاخصه‌هاي مکاني پرسوناژها به عوامل و عناصر ديگري از جمله تضاد و کنتراست و همچنين به حضور قابل قياس هر کدام آن‌ها نيز بستگي دارد. در حقيقت همين‌ها هستند که صفات فردي يا شاخصه‌هاي اجتماعي يک پرسوناژ را برجسته‌تر و قابل تاکيد و اعتنا مي‌کنند. البته کل اين عناصر و زمينه‌ها با چگونگي و ميزان زمان‌بري حضورشان در متن و نيز کنش‌مندي، کنش‌زايي و تأثيرات‌شان رابطه مستقيم دارد.

عليرضا نادري براي همه پرسوناژهايش زمان‌بندي و ظرفيت نسبتاً يکساني قائل شده است. يعني هيچ پرسوناژ فرعي يا حاشيه‌اي نداريم. همه اصلي هستند و به علت عدم تناسب تعدادشان با زمان‌بري نمايش، هيچ کدام براي شناساندن کامل خود فرصت کافي پيدا نکرده‌اند. اگر نويسنده 12 پرسوناژ نمايش را به شش يا چهار نفر تقليل مي‌داد، نتيجه مطلوب را از متن مي‌گرفت.

در کنار اين ضعف‌ها، برجستگي‌هاي قابل توجهي هم در متن نمايش "کوکوي کبوتران حرم" به نويسندگي عليرضا نادري وجود دارد: اولين ويژگي به جامعيت نگاه او و آگاهي‌اش به مسائل و مشکلات زنان جامعه مربوط مي‌شود که نمايش را در کل قابل اعتنا کرده است. نادري ساختار متن را به طور نسبي بهتر از نويسندگان چند سال اخير مي‌شناسد، اما کمي شتابزده است و فرصت بازخواني و بازانديشي کافي به خودش نمي‌دهد. همين سبب شده متني که مي‌توانست يک کمدي انتقادي مذهبي زنانه بسيار زيبا و جذاب باشد، به رغم ارائه شاخصه‌هاي چنين ژانري نهايتاً به سمت يک درام اجتماعي تمايل پيدا کند و متأسفانه در ژانر درام هم به قطعيت نرسد: رخداد پاياني برنگشتن دختران مي‌تواند نشانگر احتمالات زيادي باشد؛ مثلاً به بروز حادثه‌اي نه چندان تلخ يا احياناً بسيار فاجعه‌آميز و يا اساساً نوعي درنگ‌ و تاخير يا يک دستگيري ساده ربط پيدا کند و چون هيچ کدام از اين امور قطعيت نمي‌يابد؛ لذا نمايش بين کمدي و درام به حالت تعليق مي‌ماند.

تا قبل از صحنه پاياني، نمايش بيانگر رويکرد سياسي مذهبي عليرضا نادري است که تحليل و آسيب‌شناسي امور را نيز به همراه دارد، ضمن آن که او با نگاهي رئاليستي و واقع‌گرايانه به زنان و مشکلات‌شان مي‌نگرد: در حقيقت با گره‌گشايي از مسائل مطرح شده در نمايش بر آن است که گره‌هايي را در بيرون از نمايش بگشايد.

در متن نمايش"کوکوي کبوتران حرم" ديالوگ‌ها داراي کاستي‌ها و ويژگي‌هاي معيني هستند: گاهي متأسفانه ريتم زبان بر ريتم معنا تفويق مي‌يابد‌ و‌ گاهي هم ديالوگ‌ها نمايشي و موجز شده‌اند.
جنبه کميک نمايش بيشتر به حوزه زبان و گفتار مربوط مي‌شود؛ در نتيجه بيشتر ويژگي‌هاي کميک اجرا به ديالوگ‌ها برمي‌گردد.

عليرضا نادري موضوع زيبا و مهمي را انتخاب کرده که در نوع خود بديع و هوشمندانه است. او نشان مي‌دهد که هر شرايط اجتماعي پس از مدتي که عموميت و جامعيت يافت از بطن خودش تناقضاتي را آشکار خواهد کرد. ضمناً نگرش رئاليستي او به آدم‌ها و موضوعش، مزيد بر داده‌هاي مذهبي، جامعه‌شناختي، روانشناختي و سياسي اثر شده و آن را به رغم کاستي‌هايش در کل براي تماشاگر ديدني و حتي به صورت يک نمايش نسبتاً تجربي درآورده است.

از لحاظ اجرا نمايش از طراحي صحنه ابتکاري خاصي برخوردار است که در آن فريد قربان‌زاده سعي کرده هر دو موقعيت دروني و بيروني را نشان دهد و در مواردي هم به تصور درآورد. در اين طراحي، خود تماشاگران هم جاي داده شده‌اند؛ آن‌ها به مثابه کساني که ناظر رخدادهاي درون خانه ديگران هستند، در نمايش نقش‌دهي شده‌اند؛ يعني سالن و تماشاگران هم جزء صحنه نمايش به حساب مي‌آيند.

بنابراين اين طراحي صحنه تا حدي زيادي نامتعارف، نمايشي و واقع‌گرايانه است، ضمن آن که‌ نمايش تنها اجرايي محسوب مي‌شود که در آن تمام صحنه تبديل به دکور شده و از آن به طور صد در صد استفاده دراماتيک شده است. ناگفته نماند بسته بودن صحنه، تنگناهاي زنان را عيني‌تر کرده و در نتيجه بر ميزان تسري دغدغه‌هايشان افزوده است.

يکي از نقاط عطف نمايش، انتخاب بازيگران مناسب و ارائه بازي‌هاي درخشان است. بازيگران که به ترتيب عبارتند از: ناهيد مسلمي، بهناز جعفري، افسانه ماهيان، شبنم مقدمي، نسيم ادبي، پريسا مقتدي، شهين صالحي، پونه عبدالکريم‌زاده، فهيمه امن‌زاده، ژاله صامتي، نوشين حسن‌زاده و شهره سلطاني سبب گيرايي و جذابيت‌ نمايش شده‌اند، طوري که تا آخر اجرا تماشاگران را به خود معطوف مي‌کنند.

نور با هر دو کاربري موضعي و نور معمولي در خدمت داده‌هاي نمايشي مورد نظر کارگردان قرار گرفته و طراح نور فرشيد مصدق در کارش موفق است.

چهره‌پردازي و لباس که حاصل طراحي سارا اسکندري است با جلوه‌هاي واقعي پرسوناژها و آن چه که به آن‌ها نسبت داده مي‌شود، همخواني دارد. صداهاي جانبي هم کاربري نمايشي پيدا کرده و توانسته مابه‌ازاءهاي بيروني و مکاني را قابل تصور کند. جابه‌جا کردن پنجره کوچک رونماي صحنه نيز به ابزاري براي زمان‌بندي و القاي موقعيت‌هاي متفاوت تبديل شده و کاربري دراماتيک دارد.

عليرضا نادري به عنوان کارگردان در انتخاب ميزانسن‌ها و نحوه شکل‌دهي بازيگران موفق است. بايد اذعان داشت که کارگرداني نمايش در کل بر متن برتري يافته، ضمن آن که انتخاب بازيگران نيز ارتباط تنگاتنگ و مستقيمي با شناخت پرسوناژهاي متن دارد. استفاده از هدفون براي انتقال همه صداها ترفندي ابتکاري، هنرمندانه و حتي تجربي به شمار مي‌رود؛ تماشاگر حتي صداي نفس‌هاي بازيگران را مي‌شنود؛ در نتيجه، از لحاظ حسي و ذهني کاملاً در بطن رخدادها و فضاي نمايش قرار مي‌گيرد.

موضوع نمايش"کوکوي کبوتران حرم" پارادوکسيکال و نهايتاً تمثيلي و نمادين است، گويي همه اين زنان نه براي زيارت بلکه براي شکايت به حرم امام رضا پناه ‌آورده‌اند و هر کدام مشکلات و مسائلي دارند که حل آن‌ها را به مثابه آخرين اميد از او طلب مي‌کنند. ضمناً اساساً عبارت"کبوتران حرم" در عنوان نمايش، تمثيلي براي همين زنان است؛ آن‌ها با کبوتران حرم به قياس درآمده‌اند.

عليرضا نادري نويسنده و کارگرداني ژرف‌‌انديش و عميق‌نگري است و به مسائل و معضلات اجتماعي جامعه خويش نگاه دارد. تنها عاملي که تا حدي از جلوه کامل بن‌مايه‌هاي ذهني و نمايشي او مي‌کاهد آن است که همواره مي‌خواهد همه چيز را ببيند و همه را هم به بيان درآورد؛ معمولاً چندان گزيده‌گو و گزيده‌نما نيست. او مقدورات، زمان و امکانات خود نمايش را براي انعکاس و نماياندن اين همه‌ نمايي در نظر نمي‌گيرد و همين، تناسبي را که بايد بين اين دو وجود داشته باشد به هم مي‌زند.

نادري به موضوعاتي مي‌پردازد که ديگران به آن‌ها نمي‌پردازند و يا از عهده ارائه آن خوب برنمي‌آيند و اين جزء ويژگي‌ها و نهايتاً شکل دهنده سبک و سياق خاص او محسوب مي‌شود، اما لازم است بر شخصيت‌پردازي پرسوناژها تاکيد بيشتري داشته باشد و همه پرسوناژها را به يک چشم ننگرد. در آن صورت در متن به همه آن‌ها جايي نسبتاً يکسان و همسان مي‌دهد و آن وقت نمايشنامه‌ خوب و زيبايش و در نهايت اجراي خاص و تجربي‌اش تا حدي آسيب مي‌بيند.

خوشبختانه در کل، نگرش او جانبدارانه و صرفاً معطوف به ذهنيات خودش نيست. او به واقعيت‌ها نظر دارد و همه توانمندي‌ و دانايي‌اش را در خدمت تحليل و آسيب‌شناسي واقع‌گرايانه امور به کار مي‌گيرد وگرچه مرتکب اشتباه بزرگي مي‌شود و پرسوناژهاي زيادي را وارد متن و صحنه مي‌کند، اما همچنان برجستگي‌ها و ويژگي‌ها و حتي برخي وجوه تجربي و زيبايي‌ شناختي نگاهش در رابطه با مسائل و رخدادهاي زمانه خويش به خوبي نمايان است.

نمايش «کوکوي کبوتران حرم» به نويسندگس و کارگرداني عليرضا نادري اجرايي ديدني است که در حوزه متن به طور نسبي و در حيطه کارگرداني، طراحي صحنه، دکور، نور و بازيگري، نمايشي ديدني، خاص، تجربي و هنرمندانه است و براي علاقه‌مندان به تئاتر، آموزه‌هاي فراوان دارد.