آرمان هیأت - از آرامش‌بخشی تا افسرگی و اضطراب

مناسک-مرتضی عظیمی*: روانشناسان معتقدند عزاداری واکنش طبیعی انسان درمقابل از دست دادن چیزی یا شخصی با ارزش است.

روانشناسان معتقدند عزاداری واکنش طبیعی انسان درمقابل از دست دادن چیزی یا شخصی با ارزش است. تحقیقات نشان می‌دهد که دلایل عزاداری شامل از دست دادن محبت، وابستگی، حمایت و شخصیت اجتماعی شخص فوت شده هستند. بنابراین دانشمندان این حوزه عزاداری را به دو نوع شخصی و اجتماعی، که برای بزرگان دین برگزار می‌شود، تقسیم می‌کنند.

دکتر محمد کاویانی، روانشناس اجتماعی و استاد حوزه در بیان تفاوت این دو می‌گوید: «این‌ دو، از دیدگاه‌ روان‌شناسی‌ کاملا متفاوت‌ هستند. داغ‌ دیدگی‌ واقعی‌ امری‌ است‌ غیراختیاری‌ و افراد داغ‌‌دار از مدار زندگی‌ عادی‌ خارج‌ می‌شوند و باید به‌تدریج‌ به‌ زندگی‌ عادی‌ برگردند. اما مراسم‌ عزاداری‌، کاملاً اختیاری‌ و برنامه‌‌ریزی‌ شده‌است‌ و بخشی‌ از برنامه‌های‌ زندگی‌ عادی‌ افراد محسوب‌ می‌شود. داغ‌‌داری‌ حالتی‌ روانی‌ و درونی‌ است‌، ولی‌ مراسم‌ عزاداری‌ معمولاً به‌ صورت‌ اجتماعی‌ صورت‌ می‌گیرد. برای‌عادی‌ شدن‌ زندگی‌ فرد داغ‌دار، عواملی‌ به‌ کمک‌ می‌آیند، که‌ از جملة‌ آن‌ها مراسم‌عزاداری‌ است».

مراسم عزاداری به عنوان یکی از آداب و سنن اسلامی به شمار می‌رود که هر چند آیاتی مبنی بر واجب بودن آن وجود ندارد اما می‌توان به صورتی غیرمستقیم و از آیاتی چون فریاد علیه ظالم، سوگواری برخی انبیا و غیره لزوم و انجام آن را استنباط کرد.

کارکردهای عزاداری
عزا به معنای صبر و شکیبائی در ماتم و به معنای سوگ و مصیبت آمده است. همانگونه که از واژه‌اش پیداست، عزاداری در اصل برای تسلی دادن به داغدیده است. مراسم عزاداری با همسان‌سازی به بزرگان دینی و تاریخی، هم‌دردی اجتماعی، گریه‌کردن و تخلیه هیجانی، ذکر مصیبت و خواندن اشعار غمناک باعث آرامش‌بخشی به فرد داغ‌دیده می‌شود که مختص مکان‌های جمعی است و در تنهایی و نشست‌های خانوادگی حاصل نمی‌شود.

تحقیقات جدید روانشناختی نشان می‌دهد که دیگر نمی‌توان یک مدل خاص برای عزاداری متصورشد؛ زیرا چنین مدلی دیگر با گسترش و مدرن‌شدن جامعه امکان‌پذیر نیست. به همین دلیل به ویژه در ایران تشخیص تفاوت عزاداری طبیعی و درست و عزاداری بیمارگونه لازم و ضروری است. همانگونه که محسن حسام مظاهری، مولف کتاب رسانه شیعه، نیز می‌گوید گونه‌های هیئت‌های مذهبی در ایران از تنوع بالائی برخوردارند و هر کدام دارای آداب و کارکردهای خاص خود هستند. وی معتقد است هیئت‌‌های فعال در جامعه امروز را می‌توان به سه دسته هیئت‌های سنتی، انقلابی (دوران جنگ و دوران صلح) و هیئت‌های پاپ تقسیم کرد. سعی می‌کنیم در گفتارهای آینده دلیل این تنوع را با بیان نظرات اندیشمندان این حوزه به بحث و نظر بگذاریم.

آثار عزاداری
در مجموع آثار عزاداری را می‌توان در سه بعد فیزیکی (مثل گرفتگی عضلات، خشکی دهان، ضعف ماهیچه‌ها)، جامعه‌شناختی (مثل فقدان شغل، تعارضات خانوادگی) و روانشناختی (انکار، غم، افسردگی، احساس گناه، خشم و اضطراب) بررسی و تحلیل کرد.

به عنوان مثال از آثار روانشناختی عزاداری می‌توان به ضعیف‌شدن بدن، چه از نظر جسمی و چه از نظر روحی، اشاره کرد. در ایام عزاداری، به ویژه در دهه محرم، تمام برنامه‌های تلوزیون و رادیو پر از سخنرانی‌ها و مداحی‌های مختلف می‌شود. به عبارت دیگر صدا و سیما تبدیل به حسینیه خانگی افراد می‌شود. در صورتی که همانگونه که در بالا اشاره شد، آرامش‌بخشی و تسلی خاطر زمانی برای فرد عزادار حاصل می‌شود که وی در مراسم جمعی شدکت کند و تصور اینکه با نشستن در خانه و چشم دوختن به صفحه تخت و بی‌جان تلوزیون همان نتایج حاصل شود، کمی دور از انتظار است و چه بسا آثار ‌مخرب روانی و هیجانی به همراه خود داشته باشد. این مسئله فرد را آماده ابتلا به بیماری‌های روان‌تنی از جمله افسردگی و اضطراب می‌کند. کریستیان لامر، روانشناس، معتقد است 25 تا 30 درصد اشخاص در ایام عزاداری دچار افسردگی و ترس می‌شوند.

بنابراین از نظر روانشناسان شخص عزادار بالاترین حد استرس را تجربه می‌کند و می‌تواند نابودکننده باشد، اما از سوی دیگر اگر آئین‌های عزاداری درست و اصولی اجرا شوند باعث پختگی، افزایش تجربه و رشد شخصیت عزاداران می‌شود.

نتیجه‌گیری
عزاداری به ویژه در جامعه و فرهنگ ما ایرانیان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. ناگفته پيداست كه برپايي عزاداري امام حسين (ع) افزون بر تسلّي بخشيدن به شركت‌كنندگان در آن مراسم، به طور كاملا طبيعي، سبب مي‌شود تا نام و ياد امام حسين(ع) و حماسه عظيم او همواره زنده و تازه نگاه داشته شود؛ به ويژه آنكه عزاداري بر امام حسين (ع) در قالب يكي از مردمي‌ترين رسم‌هاي اجتماعي ميان مسلمانان انجام مي‌شود و همگان در هر سنّ و از هر صنف ـ زن و مرد، پير و جوان و خردسال، و... ـ با حضور در آن، پيام‌ها و درس‌هاي حماسه حسيني را با عمق جان دريافت مي‌كنند. لذا به نظر می‌رسد تحقیق و واکاوی در این زمینه بیش از پیش لازم و ضروری باشد.

امروزه متاسفانه شاهد موارد و بدعت‌هایی هستیم که در صورت تداوم چه بسا باعث لوث‌شدن پیام و اصل وجود عزاداری که همان تسلی‌دادن است، می‌شود. در گفتارهای آتی سعی می‌کنیم به موضوع عزاداری از نقطه نظر روانشناختی پرداخته و با آوردن نظرات افراد صاحب‌نظر بحثی جامع و آسیب‌شناسانه در باب این پدیده اجتماعی داشته باشیم.

*مرتضی عظیمی؛ کارشناس ارشد روان‌شناسی و روزنامه‌نگار