آرمان هیأت - تعزیه‌خوانی در اراک -۱

فرهنگ - خیمه: در این مقاله با رویکرد شناخت‌شناسانه، اطلاعاتی در مورد نحوه اجرا و مکان مجالس تعزیه در اراک به مخاطب داده شود.

مردمان استان مرکزی از همان دوران قاجاريه كه بدو تاسيس‌ اراك نيز هست، به علت تعلق خاطري كه نسبت به ائمه اطهار به‌خصوص خاندان و اهل بيت سيدالشهدا داشته‌اند، همواره سعي مي‌کردند براي تجلي هر چه بيشتر اين مراسم كه به نحوي جزء مراسم سوگواري محسوب مي‌شد، از هيچ‌گونه سعي و كوششي دريغ نورزند و هر دسته در هر منطقه‌اي از استان مركزي سعي در بيشتر جلوه دادن اين مراسم با شكوه و در عين‌حال حزن‌انگيزتر از دسته‌هاي رقيب خود ‌داشت.

برپايي تعزيه در فراهان و نظام‌آباد، تفرش و شازند تقريبا همزمان با برپايي تعزيه در تكيه دولت تهران بوده است.

تشكیل و حمايت و هدايت گروه‌هاي تعزيه‌خوان چه در سطح استان و چه دعوت گروه‌هاي تعزيه‌خوان از بعضي شهرستان‌ها از جمله اصفهان با اتكا به حمايت دولت وقت آغاز شد كه خود با اجراهايي در تكيه دولت تهران سبب شده بود كه اين نمايش مذهبي به زودي به رشد چشمگيري نائل شود.

در اراک از بدو تاسیس تا سال ۱۳۱۴ که رضاخان به سفر ترکیه و دیدن آتاترک رفت، به شکل منسجم تعزیه انجام می‌شد. بعد از بازگشت وی به دلايل سياسي برگزاري تعزيه ممنوع شد. تا اینکه در شهريور ۱۳۲۰ هجري شمسي که رضاخان از سلطنت خلع شد، عزاداري سالار شهيدان بار ديگر آزاد شد. اما برای شروع مجدد اجرا در محرم سال ۱۳۲۱ هجری شمسی، تعزیه به روال گذشته اجرا شد.

اين آزادي دوباره با به حركت درآمدن دسته‌جات تعزيه سيار و ثابت در اراك هم كار و فعاليت خود را آغاز نمود. مردم اراك با داشتن پيش‌ذهنيتي كه شامل رمز و رازها در فرهنگ و سنت است، از بسياري قواعد و عرف‌هاي لازم آگاهي كسب کرده و تقريبا با آنها هماهنگ شده و آنها را به‌خوبي پذيرفتند. در نتيجه هنگاميكه اين رمز و رازها به‌صورت كد نمادين نمايش داده مي‌شد، مخاطب آنچه را كه مقصود و منظور آفريينده اثر بوده است، درمي‌يافت.

در نمايش مذهبي شبيه‌خواني، نشان دادن ظرفي از آب به خوبي شط فرات را براي مخاطبان خود تداعي مي‌كند و يا نشان دادن رنگ سرخ معرف خصلت اشقيا است در حاليكه مفهوم متعالي و والاي آن نمادي از شهادت است .

موسيقي نیز يكي از اركان مهم تعزيه است، چرا كه با استفاده از موسيقي امكان كنترل دقيق ريتم، سرعت ، تكرار جملات مهم ، امكان‌پذير خواهد بود، به‌علاوه به سبب عامل اضافه‌اي كه دارد (ملودي) نقل‌پذيري كلمات را افزايش مي‌دهد. نغمه اي كه برذهن كسي نشست، ديگر مشكل از آن ذهن بيرون مي‌رود . وسائل و ادواتي كه در موسيقي تعزيه در اراك استفاده مي كردند شامل شيپور، سرنا، ني، قره‌ني، طبل، دهل، كرنا و سنج نام برد.

استفاده از كدهاي رمزآلود و سمبوليسم همچنين استفاده از موسيقي و اشعار حماسي همه و همه براي ايجاد فضايي رئاليستي و روحاني كه بتوان بانگرش صحيح و اجراي آن ، پرده از واقعيتي كتمان‌شده برداشت.

از ديرباز برپايی تعزيه چه به‌صورت ثابت و چه به‌صورت سيار همواره سعي کرده است حماسه عاشورا و عاشورايیان و دل‌شدگان حضرت حق را به‌صورت خاطره‌اي جاويد در قالب نمايشي مذهبي در نهانخانه دل‌ها سكني دهد.
اين نمايش مذهبي بيشتر براي نشان دادن حق و حقانيت است نه خوابي رخوت‌بار، نه نمايشي غمين و اندوهبار كه سبب ناتواني هرچه بيشتر اذهان شود.

اين نمايش مذهبي در اراك و حومه از جايگاه ويژه و والايي برخوردار بوده است . علت این‌همه غنا و ماندگاری و زیبایی تعزیه سیار در اراک این است که اين خطه سرشار از شبيه‌خوانان توانا و كارآمد و خوش‌صدا و مستعد و متعهد بوده كه در برپايي اين نمايش مذهبي از هيچ كوششي دريغ نمي‌کردند و اين نمايش مذهبي در هر روستا و تابعه‌اي، با خصوصيات محلي و اعتقادات و باورهاي خاص خود اجرا مي‌شده است و اجراي تعزيه و شبيه‌خواني چه در اراك، چه در روستاها و شهرهاي تابعه از جايگاه ويژه و برجسته اي برخوردار بوده است.

اين هنر مذهبي نسل به نسل ادامه يافته و از همان ديرباز با تشكيل گروه‌هاي منسجم و تعيين معين‌البكاء به امر شبيه‌خواني مي‌پرداختند.

مراسم عزاداری امام حسین(ع) در اراک درگذشته از نظم خاصي برخوردار بوده است و شايد برخورداربودن از همين نظم خود سبب شد كه شبیه‌خوانی استان جزء يكي از قطب‌هاي مهم شبیه‌خوانی در سطح كشور مطرح شود.

عزاداری در تمامی طول سال در شهر اراک به چهار صورت انجام می‌گرفت:

۱- روضه‌خوانی در مساجد ، منازل و تکایا
۲- عزاداری به وسیله دسته‌جات و هیئت‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی و سقایی
۳- شبیه‌خوانی ثابت
۴- شبیه‌خوانی به صورت سیار

روضه‌خوانی در اراک، بعد از شهریور ۱۳۲۰ که عزاداری حسین‌بن‌علی(ع) آزاد شد با شور و هیجانی خاص به وجود آمد و در تمامی مساجد اراک روضه‌خوانی و مصیبت‌سرایی امام حسین برپا شد .
در روز اول محرم، تمام مساجد و تکایا را با پرچم‌ها و علم‌ها و پارچه‌هایی به نام محتشم۱ ( پارچه‌های به عرض نیم متر و به طول‌ها مختلف از ۳ متر تا ۱۰ متر که روی آنها اشعار محتشم کاشانی در مورد عزاداری امام حسین(ع) نوشته شد) تزیین می‌کردند و از شب دوم محرم از سر شب تا نیمه شب حدودا ۱۲ شب مشغول روضه خوانی و عزاداری می‌شدند.

با توجه به اینکه در تمامی مساجد، هر شب به روضه یکی از یاران امام حسین(ع) اختصاص داده شده بود در نتیجه در یک شب تمامی مساجد و تکایا یک نوع روضه‌خوانی داشتند.

روضه‌خوانان در این شبها کمتر وعظ و نصحیت می‌کردند وحدودا ۱۵ دقیقه روی منبر صحبت می‌کردند و بقیه را به ذکر مصبیت می‌پرداختند . مجالس روضه در روز اندکی متفاوت بود و بیشتر جنبه وعظ داشت و عموما بازاریان و کارگران در مراسم‌های روز شرکت می‌کردند.