آرمان هیأت - الزام‌ها و سنت‌های عزاداری محرم

نکته مهمی که در عزاداری محرم وجود دارد اینست که این عزادرای‌ها هرچند ریشه‌هایی در تاریخ صدر اسلام و احادیث ائمه دارند، اما فرم و صورت این عزادرای‌ها، همیشه امری سیال و متغیر بوده است.

مردم‌شناسی: تذکر نسبت به برخی از موارد ممنوع در عزاداری در مساجد بیانگر موضوع بحث مهمی در جامعه ایرانی است. در سال‌های اخیر تلاش‌های بسیاری از جانب برخی مسئولین برای اعمال نظارت بر هیئت‌های مذهبی و مناسک عزادرای مردمی صورت گرفته است. این مساله فارغ از هیاهوی امروزِ ریشه‌های عمیقی در رابطه میان گفتمان دینی علما و گفتمان دینی عامه در حیطه مناسک عزادرای دارد.

هرچند در این موارد کتاب حماسه حسینی به عنوان معیار محتوایی جلسات عزاداری محرم محسوب می‌شود، اما گویی به واکنش مردم به آیت الله بروجردی که به نقل از شهید مطهری در کتابش آمده، توجهی نشده است.

موضوع عزاداری محرم به عنوان کانون دینداری عامه شیعی، پیچیده تر و ظریف تر از آنست که بتوان با الزام جهتش را تغییر داد. هرچند همیشه انتقاداتی نسبت به عزاداری‌ها مردمی وجود داشته، اما نمی‌توان کل این نظام مناسکی عزاداری را به بهانه اشتباهاتی که بیش از همه در محیط های شهری بزرگ تحت عنوان تحریفات جدید دیده می شود، قربانی کرد. علما بزرگ شیعی و مهمتر از همه امام راحل به خوبی عمق مساله حساسیت و اهمیت عزاداری‌های مردمی را بیان کرده اند. امام راحل در سخنانی می‌فرمانید: «محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است، ما باید حافظ این سنتهای اسلامی‚ حافظ این دستجات مبارک اسلامی که در عاشورا‚ در محرم و صفر در مواقع مقتضی به راه می افتند باشیم، تاکید کنیم که بیشتر دنبالش باشند ... زنده نگه داشتن عاشورا با همان وضع سنتی خودش از طرف روحانیون، از طرف خطبا با همان وضع سابق و از طرف توده های باید ادامه داشته باشد.» (صحیفه نورج۱۵ص۲۰۴).

به همین سبب مسولین امر، باید به جای برخورد الزامی با این سنت‌های عزادرای، نوعی مواجهه همدلانه برای فهم ساختارهای بنیادین مناسک عزاداری و نقش کلیدی آن در حیات تشیع داشته باشند.

هرچند در وهله اول ممکن است همه افراد مدعی آگاهی به ابعاد مختلف عزادرای باشند، اما آگاهی‌ای که ناشی از تربیت شیعی یا زندگی در جامعه‌ای شیعی باشد، متفاوت از آگاهی عمیق انتقادی و مبتنی بر پژوهش‌های دقیق است. متاسفانه هنوز در کشور ما در باب سنت‌های مختلف عزادرای و وجوه اجتماعی و فرهنگی این سنت‌ها، اطلاعات منسجم و تحلیل‌های دقیقی وجود ندارد. جز معدودی مطالعات تخصصی در باب تعزیه، در مورد سنت‌های عزاداری‌، که بسیاری از آنها نیز در حال فراموشی هستند، منبع اطلاعاتی موثقی وجود ندارد. در سال‌های اخیر حجم انبوهی از کتب در باب تاریخ کربلا منتشر شده است، که همه اینها در نهایت می‌تواند در تامین پشتوانه اسنادی و اگاهی تاریخی در باب کربلا مفید باشد، اما تحلیلی عمیقی در باب تاریخ عزادرای در ایران و سایر مناطق شیعی و سیر تحولات آن وجود ندارد. به همین سبب بسیاری از این مسئولان، بنا به رهنمود امام خمینی(ره)، بهتر است به جای منع مردم، آنها را به حضور در این عزاداری‌ها تشویق کنند. و به جای برخورد ایجابی، که هیچوقت در زمینه عزادرای محرم جواب نداده و نخواهد داد، به دنبال تامین محتوای بهتر و تعلیم مداحان و افزایش آگاهی آنها در باب عزادرای و تاریخ کربلا باشند. از آنجایی که عمیق ترین بخش ایمان و احساس شیعی در حوزه عزادرای محرم است، هرگونه حرکت الزامی، نه تنها اثری مثبت نخواهد داشت، بلکه اثری منفی نیز دارد.

نکته مهمی که در عزاداری محرم وجود دارد اینست که این عزادرای‌ها هرچند ریشه‌هایی در تاریخ صدر اسلام و احادیث ائمه دارند، اما فرم و صورت این عزادرای‌ها، همیشه امری سیال و متغیر بوده است. به عبارت دیگر مناسک عزاداری محرم، در متون حدیثی شعیی، فرم خاص و از پیش تعیین شده ای ندارد، بلکه بیشتر احادیث تاکید بر هدف این مجالس برای یادآوری مظلومیت ائمه و حقیقت شیعی داشته اند. به همین سبب سیالیت فرم در عزاداری‌ها، سبب شده همیشه رنگ و بوی شرایط زمانه و محیط های فرهنگی را به خود بگیرند. لذا تاکیدی که در رویکرد بخش نامه این به تعیین فرم و محتوا وجود دارد، نمی تواند راه به جایی ببرد و چه بسا که بیشتر سبب چیزی بشود که اهل الزام، آن را تحریف می‌دانند.

موضوع نقد سنت‌های عزاداری، این روزها با رسیدن ماه محرم، رونقی مجدد خواهند داشت. نخبگان، اعم از روحانیون و روشنفکران به نام تحریف یا خرافه مثل هر سال به نقد عزاداری‌ها مردمی خواهند پرداخت، و طنز تاریخی قضیه هم اینست که مردم همچنان راه خودشان را ادامه خواهند داد.

زیرا محتوای بنیادین این سنن مختلف عزادرای، ایمان و هویت شیعی است، امری که به این سادگی نه به تحریف دچار می‌شود و نه به خرافه تبدیل می‌شود. بقای سنت‌های عزادرای از خلال قرون متعدد بیانگر غلبه وجوه مثبت کارکردی عزاداری محرم در بازتولید هویت مذهبی و اجتماعی شیعی داشته است.

این سنت‌ها، از خلال تاریخ پر فراز و نشیب شان، نه تنها در برابر ایجاب‌های رسمی و حکومتی دوام آورده‌اند، بلکه در مقابل حجوم انبوه حکام، برای نفی و سرکوب آنها نیز مقاومت کرده‌اند. آنچه که سبب شده روح و حیات شیعی به یادبود حماسه حسینی وابسته باشد، تعلق عمیقی است که در درون تشیع، ایمان شیعی را به کربلا متصل کرده است. به نظر می‌رسد برخورد با این ایمان، که نه در صحن و سرای کاخ‌های خلفا اموی و عباسی، که از دل صحرای سوزان کربلا سربرآورده، شایسته برخوردی عمیق، آگاهانه و از سر تعمق است، تا بنا به فرموده امام خمینی(ره) این سنت‌ها همچنان در زنده نگاه داشتن اسلام، عمل کنند.

به نظر می‌رسد با فرا رسیدن مجدد محرم، بهتر است نخبگان، به جای نقد های سرد عقلانی‌شان، به دنبال فراهم کردن هر چه بیشتر محتوا و درکی عمیق تر از واقعه عاشورا و حماسه حسینی داشته باشند. زیرا هر چه درک عمیقتری از تاریخ کربلا برای شیعه وجود داشته باشد، به همان نسبت اگاهی تاریخی معاصر شیعی نیر عمیقتر خواهند بود. به هر حال نقد سرد عقلانی به ایمان پرشور شیعی در ماه محرم، چیزی جز شکاف بیشتر میان نخبه‌ها و مردم در پی نخواهند داشت.