اخلاص در لغت به معنای خالص کردن، ویژه کردن، ارادت و صدق است و از نظر فقهی پاک کردن نیت از غیر خدا و انجام دادن عمل تنها برای خدا است. اخلاص در فقه در باب‌های مربوط به عبادات مانند نماز و روزه به عنوان رکن اصلی نیت مطرح شده است. در قرآن کریم و روایات معصومان(ع) بر لزوم اخلاص در طاعات و عبادات تأکید شده است. «قل کلّ یَعمَلُ عَلی شاکِلَتِه؛ بگو همگان به مقتضای خواسته درونی خود عمل می‌کنند».

یادآوری فضایل و آرمان‌های معصومین(ع) در عزاداری

قرآن و روایات، دوستی خاندان رسول اکرم(ص) و اهل بیت(ع) را بر مسلمانان واجب کرده است. روشن است که دوستی لوازمی دارد و محب صادق، کسی است که شرط دوستی را چنان که باید و شاید به‌جا آورد. یکی از مهم‌ترین لوازم دوستی، هم‌دردی و هم‌دلی در موقع سوگ یا شادی است؛ البته سوگواری و شادی در فرهنگ شیعی، باید بر اساس محبتی سرشار از معرفت و شناخت باشد. در این صورت همدردی با آن معصومین(ع)، در واقع یادآوری فضایل و آرمان‌های آنان بوده و بدین‌ شکل، آدمی را به سمت الگوگیری و الگوپذیری از آنان سوق می‌دهد.

روح ظلم‌ستیزی در مصائب ائمه اطهار(ع)

عزاداری در مصائب ائمه اطهار(ع) در واقع یک حرکت اجتماعی بر ضد ظلم و جور و احیای عدل و سنت پیامبر(ص) است و یکی از نمونه‌های بارز آن انقلاب اسلامی ایران است که مردم با الهام از مکتب عاشورا و قیام امام حسین(ع) بر علیه حاکمان جور قیام کردند و به ارزش‌های اسلامی جان تازه‌ای بخشیدند. در عرصه ذکر و مداحی اهل بیت(ع) نیز داشتن اخلاص یک ضرورت است چرا که در عزاداری‌ها مداح پل ارتباطی ما با اهل بیت(ع) است؛ از این‌رو باید همیشه در بالابردن سطح اخلاص و بصیرت خود بکوشیم.

نقش مداحان در حفظ سنت صحیح عزاداری و جلوگیری از بدعت

سنت عزاداری اباعبدالله‌الحسین(ع) امانت الهی و میراثی گران‌بها از گذشتگان است که به دست ما رسیده و باید آن را به آیندگان تحویل دهیم. عزاداری با اخلاص و جلوگیری از ورود هرگونه خرافات و بدعت‌گرایی، عامل حفظ این امانت و مانع وارد‌ شدن خدشه‌ای به آن می‌شود. یک مداح خوب با مراقبت نفس می‌تواند بر اثرگذاری خود بر مستمعین بیفزاید. اخلاص در مداحی یعنی جهاد با شهرت‌طلبی، جذب مخاطب و مال‌گرایی؛ همین اخلاص است که به کار یک مداح ارزش می‌بخشد و تأثیرش را در دل می‌گذارد.

تأثیر محتوا و شعر خوب در مداحی

انتخاب شعر خوب برای انتقال اهداف معصومین(ع) و بیان ویژگی‌ها، سجایا، مقامات توحیدی و سبک زندگی اهل بیت(ع) به مستمعین می‌تواند مشعلی روشن‌بخش برای هدایت مردم شود. اخلاص در عزاداری باعث زدودن زنگار ناپاکی‌ها از دل می‌شود و عشق به شهادت، ایثار، از خود گذشتگی و ولایت‌مداری شهیدان کربلا را به مردم منتقل می‌کند. تأثیر کلام اگر به‌ صورت شعر باشد در بسیاری از اوقات از گفتار و سخنرانی بیشتر است، از این‌رو مداح باید در انتخاب شعر هم دقت کند.

شناخت تاریخ و سیره اهل بیت(ع)؛ پیش‌شرط مداحی

مداحی خاندان اهل بیت(ع) ویژگی‌ها و مؤلفه‌های ایمان و اخلاقی خود را دارد؛ یعنی صرف اینکه کسی به شعر، موسیقی و فنون مجلس‌داری آگاه باشد، نمی‌تواند حتما مداح خوبی باشد. داشتن اطلاع کافی از تاریخ اسلام و زندگی اهل بیت(ع) از پیش‌شرط‌های مداحی است؛ مداحان از گذشته تا اواخر دهه ۶۰ (به‌عنوان نمونه در زندگی بسیاری از مداحان مطرح سال ۱۳۴۰ می‌بینیم که) اغلب با عالمان و فقهای هم‌عصر خود مراوده داشته‌اند. آنها هرکدام مرید یک فقیه بوده‌ و از او استفتاء می‌طلبیدند، و هنگامی که اطلاع صریحی از وقایع صدر اسلام نداشتند آن را از مرجع وقت می‌پرسیدند.

سبک محزون مداحی سنتی

در کنار این مسئله یکی از مهم‌ترین ویژگی مداحی سنتی را می‌توان محزون بودن آن دانست. برانگیختن احساسات مذهبی و فطری مردم در اکثر آثار بر جای مانده از آن دوران قابل مشاهده است.

ظهور سبک‌های جدید مداحی

مداحی نسبت به گذشته در سایه پیروزی نهضت شکوهمند انقلاب اسلامی، رشد و پرورش داشته و جوانان مشتاق بسیاری پا به این عرصه گذاشته‌اند. لباس مداحی اهل بیت(ع) زیبنده قامت مردانی است که با ایمان، عشق، دلدادگی، زبان، حنجره و دل و جان خویش را وقف خاندان عصمت(ع) می‌کنند. مداحی یک هنر مهم است و در آن تنها حنجره و صدای خوب نیست که کارساز است، بلکه فکر، باور، اخلاق، منش و اخلاص مداح سهم بسزایی دارد. یک مداح خوب و مسلط باید مطالعه داشته باشد تا هم اطلاعات صحیح و درستی داشته باشد و هم بتواند این اطلاعات را به عزاداران انتقال دهد.

ترسیم الگوی زندگی اهل بیت(ع) در مداحی

همچنین در این راه باید مداحان و خطیبان با مسائل روز جامعه آشنا باشند. خطیب و مداح ضمن احاطه‌ کامل به مسائل روز اجتماع و سیاست، باید قدرت تحلیل این حوادث و تطبیق آن با شرایط و زمان ائمه(ع) را به‌عنوان الگوی عملی زندگی اجتماعی داشته باشد؛ بنابراین می‌توان گفت مداح و عالم ناآگاه به مسائل جامعه نخواهد توانست رسالت خود را به‌درستی انجام دهد؛ چرا که اصلا قیام سیدالشهداء(ع) یک حرکت سیاسی و اجتماعی بود.

تحلیل وقایع عاشورا در کنار مقتل‌خوانی

در این مسیر، لازم است صاحبان منابر و مداحان، علاوه بر خواندن «مقتل» و احاطه‌ کامل بر این کتب، کتاب‌های تحلیلی مربوط به واقعه‌ عاشورا را نیز بخوانند تا بتواند علاوه بر نمایش مظلومیت اباعبدالله‌الحسین(ع) شناخت جامعی از علل انحراف جامعه و قیام حضرت پیدا کنند و روح خداجویی و حق‌طلبی را در مستمعین بیدار کنند. هنگامی که مجلس عزاداری، موجب انسان‌سازی شد، تغییر درونی انسان به عرصه جامعه نیز کشیده می‌شود و آدمی می‌کوشد تا آرمان‌های اهل بیت(ع) را در جامعه حکم‌فرما کند. در مجلس عزای حسینی هنگامی که معرفت، بصیرت و مودت توأم شد، برکات عنایت سیدالشهداء(ع) حس می‌شود.

جایگاه حساس مداحان در جامعه

در عصر ارتباطات امروز که نشر یک خبر یا گفتار شاید در دقیقه محقق شود، اگر کوچک‌ترین خطایی از سمت مادحین اهل بیت(ع) روی دهد ممکن است اعتبار مداح و باور‌های جمعی جامعه، خدشه‌دار شود. مقام معظم رهبری در این زمینه می‌فرمایند: «وقتی که یک مداح را می‌بینید که به مداحی می‌پردازد به او به چشم یک مبلغ دینی، به‌عنوان یک پیام‌آور حقایق دینی در اثرگذارترین شکل نگاه کنید، مداح باید به مستمع خود یاد بدهد، مداح معلم است».

شاه‌کلید حفظ و ایمن بودن از تمامی این خطاها را می‌توان در حفظ و رشد اخلاص در مداحی دید. مداحی که با فلسفه مدح و ندبه برای اهل بیت(ع) آشنا نباشد و این کار را چون شغل و پلی برای رسیدن به شهرت و ثروت خود در نظر بگیرد، لغزش‌گاه‌های بسیاری را در زیر پای خود خواهد داشت. از جمله اینکه برای جذب طیف‌هایی از جوانان بدعت‌هایی در محتوا و سبک وارد می‌کند تا نوآوری داشته باشد، یا برای گرمی بیشتر مجلس به دام تحریف می‌افتد یا موسیقی را به دستگاه عزاداری وارد می‌کند. تمام این کارها عزاداری را از غرض اصلی خود دور می‌کند و در نهایت باعث دفع بسیاری از جوانان مستعد از دین و اصل واقعه کربلا خواهد شد.

نگرش کاسب‌مأبانه به سنت مقدس عزاداری

عاشقان مکتب اهل بیت(ع) از دیرباز همواره ارادت خود را به خاندان اهل بیت(ع) در انحاء ممکن نشان می‌دادند و هرچه داشتند، صرف مجالس اهل بیت(ع) می‌کردند. گروهی از مال خود خرج می‌کردند و بانی مجلس می‌شدند و گروهی از صدا و توان خود می‌گذاشتند و روضه‌خوان و خادم این دستگاه می‌شدند. در این بین پرداخت حق‌القدم به واعظان، مداحان و مرثیه‌خوانان اگرچه به منظور قدردانی از آنان سنت حسنه‌ای است ولی اگر به نوعی کسب و کار تبدیل شود، هم به وجهه مداحان لطمه می‌زند و هم از معنویت آنان می‌کاهد.

پیامدهای دوری از عزاداری اصیل

کاسته شدن و زدوده شدن قداست امر، غیرقابل دفاع شدن و آمیختن حق با باطل، نبود صداقت در مرثیه‌خوانی، روی آوردن کاسب‌کارانه به این سنت مقدس، رواج یافتن فرهنگ سطحی و نازل نسبت به حماسه عاشورا، گسترش شعرهای سطحی و عوامانه در نوحه‌ها، کاهش معنویات و معلومات عزاداران، تبدیل عزاداری به کارناوال‌های عبوری در سطح شهر از پیامد‌ها و آسیب‌های دوری از عزاداری اصیل است.
مداحان ضمن تلاش برای نوآوری و به‌روز بودن باید به پندهای بزرگان دین عمل کنند و در کنار افزایش جذابیت، نوآوری و همچنین تحکیم پیوند عاطفی مردم با اهل بیت(ع)، به فکر ترویج و روشنگری درباره هدف و فلسفه قیام اباعبدالله‌الحسین(ع) باشند.

آرمان هیأت