همبستگي بين هيات هاي مذهبي و توده مردم از مهم ترين عوامل ماندگاري هيات هاي مذهبي به شمار مي آيد، وجود هيات هاي مذهبي با قدمت بيش از صد سال دليل بر اثبات اين ادعاست.
اما داستان سوگواري براي سيدالشهدا(ع) از سال ۳۵۲هجري قمري در دوران حکومت آل بويه به صورت علني و گسترده برگزار مي شد، ولي اطلاعات زيادي در دسترس نيست و به احتمال بسيار زياد، به سبب محدوديت هايي که در برگزاري چنين مراسمي وجود داشته است، اين عزاداري ها در قالب جمعيت هاي کوچک برگزار مي شده و از ذکر مصائب و گريستن فراتر نمي رفته است.

شکوه مراسم سوگواري با رسمي شدن مذهب تشيع در دوره صفويه به حداکثر خود رسيد. در اين دوره ساخت مساجد، حسينيه ها، تکيه ها و مدارس علميه رونق فراوان يافت، به دستور پادشاهان صفويه خواندن کتاب روضه امام حسين(ع) بيش از پيش رايج شد و حرم مطهر امامان در کاظمين همراه با مسجد بزرگي که به مسجد صفويه شهرت يافت، ساخته شد. در چنين فضا و شرايطي هيات هاي مذهبي نفوذ و قدرت زيادي پيدا کرد.

در عهد صفويه دو تحول مهم در آيين عزاداري هيات هاي مذهبي به وجود آمد؛
۱ رسمي و حکومتي شدن مجالس سوگواري و ابزارمند شدن آن
۲ تعريف آيين ها و رسوم جديد عزاداري
در دوران قاجاريه، عناصري از عزاداري که در دوره هاي قبل (صفويه، زنديه) به وجود آمده بود، هدفمند تر شد، فتواي ميرزاي قمي و قبل از ايشان فتواي آيت الله محمدعلي کرمانشاهي درخصوص تجويز تعزيه در ترويج عزاداري بسيار موثر بود. به دنبال چنين فتواهايي تاريخ معاصر از زمان قاجاريه، شاهد رشد بيش از پيش و گسترش هيات هاي مذهبي شد. بنابراين مي توان به جرات ادعا کرد در دوره قاجاريه عزاداري نهادينه و جايگاه هيات هاي مذهبي تثبيت شد، هر بخش از جامعه که بيشتر به هيات هاي مذهبي نزديک مي شد، بيشتر بين مردم محبوبيت پيدا مي کرد، چون در جهت باورها و اعتقادات مردم و جامعه حرکت مي کرد.

نقش هيات هاي مذهبي در سال هاي نزديک به مشروطه بيش از پيش پررنگ مي شد، چنان که در آن بُرهه از تاريخ، مباحث سياسي روز در مجالس روضه مطرح مي شد و به افزايش آگاهي مردم و بينش آنان نسبت به اتفاقات و رويدادهاي روز جامعه مي انجاميد و اين امر باعث رشد مشروطه شد و در اصل نهال مشروطه در مجالس عزاداري و در بطن هيات هاي مذهبي آبياري مي شد و با سخنراني وعاظ ماهر، پرورش مي يافت. اين رويه کم و بيش ادامه يافت و از دهه ۱۳۲۰ تا دوران حاضر، سير صعودي داشته و در نهايت، در پيروزي شکوهمند انقلاب اسلامي در سال ۱۳۵۷ نقش غير قابل انکاري را ايفا کرد.

رضاشاه پهلوي پيش از رسيدن به سلطنت از مذهب، مخصوصا مراسم سوگواري امام حسين(ع) سوءاستفاده هاي فراواني کرد. او براي اين که بتواند جايگاه خود را بين مردم و علما تثبيت کند، از هيات هاي مذهبي و مراسم سوگواري سيدالشهدا(ع) استفاده ابزاري کرد، ولي پس از رسيدن به سلطنت ناگهان تغيير رويه داد و افکار حقيقي خود را آشکار کرد، او براي مبارزه با مذهب اقداماتي از قبيل محدود کردن روضه هاي دولتي، ممنوع کردن بعضي از اقسام عزاداري، تغيير صورت ظاهري عزاداري به مراسم کليسا و خرافه شمردن عزاداري مرتکب شد.

هيات هاي مذهبي در مقابل ممنوعيت عزاداري عکس العمل هاي متفاوتي از خود نشان دادند، بعضي از آنها تسليم جريان شدند و عزاداري را ترک کردند، اما بسياري از آنها از عزاداري براي امام حسين(ع) دست برنداشتند. آنها به صورت مخفيانه ولو در جمع اعضاي خانه خودشان به عزاداري پرداختند و بعضي ديگر هم که قدرت بيشتري داشتند با برپايي مجالس روضه خواني زير زميني و حتي در زير لواي مراجع و علماي بزرگ به مبارزه با رضا شاه برخاستند.

هيات هاي مذهبي و انقلاب اسلامي
در دوران محمدرضا شاه پهلوي چون وي قصد داشت با ايجاد رابطه مناسب با متدينان و روحانيون به تثبيت جايگاه خود بپردازد، با دادن آزادي نسبي فضا را براي رشد هيات هاي مذهبي مهيا کرد. در اين دوران، رجال رده بالاي کشور نيز کمابيش، چه با صدق و چه با ريا، وجهه اي مذهبي و ديندار از خود به نمايش مي گذاشتند، گاه به ديدار علما يا زيارت اماکن متبرکه مي رفتند و گاه در مجلس عزاداري شرکت مي جستند و در پاي منبر وعاظ شهير آن زمان مي نشستند. حتي برخي از ايشان خود اقدام به برگزاري مراسم مجالس عزاداري مي کردند.

هيات هاي مذهبي در مبارزه عليه استبداد و در دفاع از اعتقادات مردم در خط مقدم بودند، در زماني که محمد رضا شاه پهلوي قصد عملي ساختن انقلاب سفيد را داشت، چون اختلاف بين علما و دربار به حداکثر رسيده بود، علما در مقابل اين اقدام شاه موضع اعتراضي گرفتند و زبان به مخالفت گشودند. طي اين اعتراض نيز باز مجالس مذهبي نقش بسزايي ايفا کردند در اعتراضات مردم و بازاريان و طلاب قم، سربازان رژيم به بازار و مدرسه فيضيه يورش بردند و به ضرب و جرح و سرکوب بازاريان و هيات هاي مذهبي پرداختند.

از طرف ديگر با تلاش شاه براي غربي کردن جامعه، مردم در پوشش هيات هاي مذهبي هويت ديني خود را حفظ کردند، در رابطه با ايجاد همبستگي توسط هيات هاي مذهبي مي توان به نقش وعاظ هيات ها اشاره کرد. وعاظ نبود اتحاد را، علت شکست اعراب در مقابل رژيم صهيونيستي مي دانستند و از مردم مي خواستند که با يکديگر متحد باشند و اين اتحاد را با شرکت در مراسم مذهبي مانند هيات هاي مذهبي تقويت کنند. يکي ديگر از اقدامات براي اتحاد هيات هاي مذهبي اين بود که به جاي استفاده هيات ها از عکس شهداي خود در تظاهرات و راهپيمايي ها، عکس امام خميني(ره) را با خود به همراه داشتند، بنابراين تقويت همبستگي اجتماعي و تشکيل نهادهايي براي امداد رساني در مواردي مانند کمک رساني در وقوع بلاياي طبيعي، کمک به آوارگان مظلوم فلسطين از کارکردهاي اجتماعي هيات هاي مذهبي در دوران پيروزي انقلاب اسلامي بود.

هيات قائميه، تاسيس و عملکرد
هيات هاي مذهبي متعددي در مبارزات قبل از انقلاب اسلامي و حتي در جريان مبارزات انقلاب اسلامي نقش داشتند که يکي از اين هيات هاي مذهبي هيات قائميه تهران بوده است. هيات قائميه در سال ۱۳۲۵ هجري شمسي توسط شيخ محمد تهراني تاسيس شده است. در ابتداي تاسيس چون مکان ثابت و معلومي براي استقرار وجود نداشت به صورت سيار در منازل اعضاي هيات اقدام به برگزاري مراسم و آيين هايي به مناسبت اعياد مذهبي گوناگون مانند جشن نيمه شعبان و ولادت امام علي(ع) و مراسم سوگواري امامان معصوم مي کردند.

هيات مدتي در منزل مرحوم حاج حبيب الله زاهدي در خيابان خراسان و بعد از آن در مسجد صدريه واقع در ميدان خراسان، خيابان رسام فعاليت مي کرد. فعاليت هيات قائميه در مسجد صدريه ۲۷ سال طول کشيد و چون مشکلات و نيازهاي لازم هيات در آن مسجد مرتفع نمي شد، بنابراين مکان فعلي را که در خيابان قديم شميران، بالاتر از پل رومي، کوچه نبوي واقع شده، به مساحت ۱۵۶۰ متر مربع خريداري و اقدام به ساخت هيات فعلي کردند.

در دوران دکتر محمد مصدق هيات قائميه فعاليت هاي زيادي انجام مي داد و اعلاميه هاي بسياري در حمايت از آيت الله کاشاني عليه دولت مصدق صادر مي کرد.
شيخ محمد تهراني عليه شاه نيز اعلاميه هاي بسياري صادر مي کرد. وي به همراه اعضاي اصلي هيات چند مرتبه براي کسب تکليف در مسائل روز و پيشبرد مبارزات انقلابي به خدمت حضرت امام (ره) رسيد. اعضاي اين هيات چندبار به دليل فعاليت هاي سياسي و مبارزاتي با رژيم شاه دستگير و روانه زندان شدند.

هيات قائميه براي اتحاد مردم در مقابل اختلاف افکني دشمنان که قصد استعمار و استثمار هر چه بيشتر کشور هاي اسلامي از جمله ايران را داشتند، تشکيلاتي به نام شوراي مسلمانان متحد تشکيل داده بود که رهبري اين تشکيلات به عهده شيخ محمد تهراني بود. اين تشکيلات در شهرستان هاي مختلف شعبي داشت که هدف از اين تشکيلات ارشاد مردم و تقويت وحدت بود.

آرمان هیأت