مسئله ظهور منجی و فرآیندهای مرتبط با آن در عرصه‌های انتظار و غیبت، جزء موضوعاتی است که در برخی از آیات قرآن کریم تلویحا به آن اشاره شده و روایات متعددی در جوامع روایی و تفاسیر شیعه و اهل سنت به تأیید و تفسیر آن می‌پردازند.

از جمله این آیات، آیاتی است که از رفع فتنه از جهان سخن می‌گوید و آینده جهان را مقارن با پیکار با کفار و نابودی تسلط ایشان بر کره زمین نوید می‌دهد. از سویی نیز موارد فراوانی در کتب روایی و تفسیری اهل سنت درباره آخر‌الزمان مطرح شده که عنصر مشترک در بیشتر آنها مسئله فراگیر شدن ظلم و ستم و گسترش هرج و مرج است.

از این روست که قرآن کریم در آیه سى و نهم سوره انفال، به مسلمانان دستور می‌دهد که تا رفع فتنه از جهان به جنگ ادامه دهند، و می‌فرماید «وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَاتَکُونَ فِتْنَهٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ فَإِنِ انتَهَوْا فَإِنَّ اللّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» با کافران پیکار کنید، تا آشوب‌گرى باقى نماند، و دین یکسره از آنِ خدا باشد و اگر آنان به کفر پایان دادند، پس در واقع خدا به آنچه انجام می‌دهد، بیناست.

بنابر برخی تفاسیر و روایات موجود در کتب عامه این آیه به فتنه‌ها و حوادثی که در آخرالزمان روی می‌دهد دلالت دارد؛ که به وسیله منجی رفع این فتنه‌ها به سرانجام می‌رسد.

مصادیق فتنه در آیه شریفه از دیدگاه اهل سنت

باید توجه داشت که واژه «فِتْنَه» را معانی متعددی در بر می‌گیرد. این واژه در قرآن کریم گاهى به معناى آزمایش و گاهی نیز به معنای بلا، فشار و سختی می‌آید. زمخشری فتنه را به‌عنوان امتحانات و بلایای سختی می‌داند که شامل جلای وطن، جنگ با کفار، تحمل سختی‌های طاقت‌فرسا و انواع مصیبت‌های جانی و مالی، فقر و قحطی و صبر و تحمل در مقابل سختی‌های کفار به مسلمانان است.

راغب الأصفهانی نیز بر اساس آیه شریفه «یوْمَ هُمْ عَلى النَّارِ یُفْتَنُونَ» فتنه را به معنای عذاب الهی و دخول انسان در آتش جهنم می‌داند. معنای کلی این واژه در آیه فوق می‌تواند به معناى شرک و بت‏‌پرستى باشد که انواع محدودیت‏‌ها و فشارها را براى جامعه دربر دارد و نیز شامل انواع فشارها و تعدی‌های دشمنان در برابر اسلام و آزادى مسلمانان شود.

گسترش رعب، وحشت، کشتار و قتل‌های فجیع از جمله مسائلی است که در تفاسیر و احادیث اهل سنت به آن اشاره شده است. مؤید این تعبیر در روایات اهل سنت حدیثی به نقل از امیرمؤمنان(ع) است که حضرت قرن‌ها پیش این مسئله را پیش‌بینی کرده و نسبت به آن در مسجد کوفه هشدار دادند. آنچه از روایات مرتبط با آیه بر می‌آید این است که دامنه این فتنه‌ها بسیار گسترده و فراگیر خواهد بود. از این رو می‌توان تمام بلایای طبیعی زمینی و آسمانی، قتل و خون‌ریزی و کشتار، به هم ریختن نظم اجتماعی، خروج گسترده از اسلام و دخول در شرک را از مصادیق آن دانست.

ظهور منجی، فرجام فتنه زدایی از جهان

آیه فوق علاوه بر ذکر نشانه‌های فتنه در آخرالزمان به دو هدف عمده مبارزات عصر ظهور اشاره کرده است: نخست برچیدن بساط بت‏‌پرستى و شرک که در حقیقت نوعى خرافه و انحراف است. دوم به‌دست آوردن امنیت از فتنه‏‌ها تا زمینه‏‌اى براى آزادى بیان براى تبلیغ و نشر اسلام شود. در روایات متعددی از رسول خدا(ص) که علمای اهل سنت به آن اشاره می‌کنند، عبارت «کما ملئت ظلماً و جوراً» یافت می‌شود که نشانگر دو نکته است.

اول اینکه ظلم و ستم تمام جامعه بشری را فرا می‌گیرد. کمتر جامعه‌ای را می‌توان یافت که ظلم و ستم در آن رواج نداشته باشد و این از خصوصیت حکومت مهدوی بوده که پایان‌دهنده ظلم و ستم در جامعه بشری است.

در این رابطه، برخی از مفسرین اهل سنت در تفسیر آیه فوق به این حدیث پیامبر گرامی اسلام(ص) اشاره می‌کنند که فرمود: «لا تقوم الساعة حتى تملأ الأرض ظلما وجورا وعدوانا ، ثم یخرج من أهل بیتی من یملؤها قسطا وعدلا کما ملئت ظلما وعدوانا» رستاخیز نمی‌آید مگر اینکه زمین از ظلم و بیداد و عداوت پر شده باشد، در آن هنگام یکی از خانواده من قیام می‌کند و جهان ستم دیده و جور کشیده را از عدل و داد خویش لبریز می‌کند.

از این روست که آلوسی از مفسران بزرگ اهل سنت نیز ذیل آیه فوق اشاره می‌کند که تأویل این آیه هنوز محقق نشده است و در هنگام ظهور منجی موعود تأویل آن خواهد آمد که بر روی زمین هیچ مشرکی نماند.

سیوطی نیز از دیگرعلمای بزرگ اهل سنت بر این باور است که خواری و ذلت در دنیا زمانی فرا می‌رسد که مهدی(عج) به پا خیزد و قسطنطنیه را فتح کند و آنان را بکشد.

مجال مختصری که در این نوشتار فراهم شد این نکته را بیان می‌کند که علمای شهیر اهل سنت نیز با اذعان به اصل مسئله منجی‌گرایی در اسلام، تأویل و تفسیر برخی از آیات مرتبط با این موضوع را به روشنی بیان کرده‌اند.

آرمان هیأت