فضای روحانی و معنوی ماه مبارک رمضان آیین‌های جذابی را به‌وجود آورده که جزو میراث مذهبی و بخشی از هویت ملی ماست. از جمله، الحان و موسیقی‌های بسیاری با درون‌مایه‌های دعایی، استغاثه، مناجات و ... در سراسر کشور در این ماه مبارک برگزار می‌شود. تلاوت آیات نورانی قرآن، اذان، دعای سحر، دعای افطار،‌ دعای گشودن روزه، مناجات‌خوانی، سحرخوانی، مولودی‌خوانی در روز ولادت حضرت امام حسن مجتبی(ع)، نوحه‌خوانی، روضه‌خوانی، تعزیه‌خوانی در لیالی قدر و ایام سوگواری حضرت امام علی(ع) جزو آیین‌ها و مناسکی است که در ایام ماه مبارک رمضان چهرة جامعه را به‌طرز شگفت‌انگیزی لطیف و معنوی می‌کند.
 
   ماهیت روحانی و معنوی ماه مبارک رمضان به‌گونه‌ای است که هنرمندان را به خلق آثاری با درون‌مایه‌های دینی و مذهبی سوق می‌دهد. مثلاً یکی از انواع موسیقی‌های مرسوم در ماه رمضان «صلوات‌خوانی» است. صلوات‌خوانی در پایان قرائت قرآن و قبل از آغاز بسیاری از مراسم از جمله جشن آغاز ماه رمضان، عید فطر، مولودی‌خوانی‌ها و ... به اجرا در می‌آید؛ به این ترتیب که یک نفر تک‌خوان اشعاری را در یکی از الحان موسیقی ردیف دستگاهی اجرا می‌کند و در پایان هر بیت حضار به‌صورت جمعی به هم‌خوانی ترجیع‌بند شعر که غالباً ذکر صلوات است می‌پردازند؛ مثلاً
 
تک‌خوان: خوش‌رحمتی است یاران صلوات بر محمد
جمع: صل علی محمد صلوات بر محمد
 
تک‌خوان: گویید از دل و جان صلوات بر محمد
جمع: صل علی محمد صلوات بر محمد
 
تک‌خوان: گر مؤمنی و صادق با ما شوی موافق کوری هر منافق صلوات بر محمد
جمع: صل علی محمد صلوات بر محمد
 
تک‌خوان: در آسمان فرشته مهرش به جان سرشته بر عرش خوش نوشته صلوات بر محمد
جمع: صل علی محمد صلوات بر محمد
 
تک‌خوان: صلوات اگر بگویی یابی هر آنچه جویی گر تو ز خیل اویی صلوات بر محمد
جمع: صل علی محمد صلوات بر محمد
 
تک‌خوان: بی‌شک علی ولی بود پروردة نبی بود شاه همه علی بود صلوات بر محمد
جمع: صل علی محمد صلوات بر محمد
 
   «پیش‌خوانی»‌های ماه مبارک رمضان نیز همراه با صلوات است. در برخی از مناطق ایران، معمولاً از چند روز قبل از آغاز رمضان تا رویت هلال ماه مبارک، اجرای پیش‌خوانی صورت می‌گیرد؛ به این ترتیب که اشعاری با مضمون نزدیک شدن به این ماه مبارک و اظهار خوشحالی به دلیل بهره‌مندی از آن خوانده می‌شود. این اشعار نیز با دعوت مردم به فرستادن صلوات آغاز می‌شود و با اشعار گوناگون ادامه می‌یابد و لحنی شبیه به خوانش چاووشی‌ها دارد.
 
   در برخی نقاط ایران هنگام رؤیت ماه، فردی خوش‌صدا با خواندن اشعاری خاص، مردم را دعوت به فرستادن صلوات می‌کند؛ سپس اشعاری دربارة فرارسیدن این ماه می‌خواند. گاهی در اجرای این مراسم هنرمندان دهل،‌کرنا و نقاره می‌نوازند. از دیگر جاذبه‌های هنری ماه مبارک رمضان «سحرخوانی» یا «مناجات‌خوانی»، «مناجات سحری»، «شب‌خوانی»،‌ «شوخوانی» و یا «سحرآوازی» با مضمونی نیایش‌گونه و درون‌مایه‌های توسل به درگاه خدا و اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) است.
 
   یک نمونه از سحرخوانی‌های ماه مبارک رمضان «گلدسته‌خوانی» نام دارد؛ به این ترتیب که چند فرد خوش‌صدا راهی گلدسته‌های مساجد می‌شوند و به‌صورت تک‌نفری یا چندنفری پشت‌ سر هم مناجات می‌خوانند و در ادامه به صلوات‌خوانی، دعای سحر و اذان گفتن می‌پردازند. در بوشهر این مراسم «دم‌دم‌سحری» نام دارد و همراه با ساز ضربی «دمام» برای بیدار کردن مردم اجرا می‌شود.
 
   در روز عید فطر نیز در برخی نقاط کشور الحان و نغماتی با نام‌های «رمضانیه‌خوانی»، «آوازهای یا رمضان»، «مرحبا الوداع» و ... با درون‌مایه‌های وداع با این ماه، درخواست بخشش گناهان،‌ قبولی طاعات و عبادات، گاه با سازهای کوبه‌ای یا بادی اجرا می‌شود.
 

آرمان هیأت