مشحصات کتاب
جریان‌شناسی تاریخی قرائت‌ها و رویکردهای عاشورا از صفویه تا مشروطه
محسن رنجبر
قم
موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1389

واقعه عاشورا پس از بعثت رسول خدا و غدیر، مهم‌ترین واقعه تاریخ اسلام نزد شیعیان و به ویژه امامیه است، چرا که یکی از پیشوایان بزرگ دین آن را رقم زده است. بر این اساس، واقعه مزبور از همان آغاز، مورد توجه مورخان و راویان اخبار بوده است. اما همین واقعه، به عنوان یک واقعه دینی و اعتقادی، در گستره تاریخ، تفسیر و تحلیل‌های گوناگون شده است و هر کس به فراخور اندیشه، باورهای اعتقادی و آگاهی‌هایی که از این حادثه داشته، آن را به گونه‌ای تفسیر کرده است. گروهی به ابعاد الهی، عرفانی، فرا بشری و معنوی آن توجه داشته‌اند، و برخی بر جنبه‌های بشری و معنوی آن توجه داشته‌‍‌اند، و برخی بر جنبه‌های بشری و زمینی آن بیشتر تاکید کرده‌اند. بدیهی است که قرائت‌ها و برداشت‌های گوناگون و گاه متهافت و متناقض از این واقعه که به تدریج جزو فرهنگ جامعه شیعه شده است، در مواردی تاثیرات چشمگیر و شگرف در سرنوشت جامعه اسلامی گذاشته است و خواهد گذاشت. ما در روزگار خود، خوانده‌ایم یا شنیده‌ایم که برداشت‌های منفعلانه از این واقعه، چگونه جامعه را به سستی و خمودی کشانده است. بر عکس در نیم قرن اخیر، بسیاری از ما شاهد بوده‌ایم که چگونه قرائت و برداشت حماسی و ستم‌ستیزانه از این واقعه، جامعه را با نشاط و بالنده ساخته، و زمینه و بستر مناسب را برای سرنگونی حکومت خودکامه و دین‌ستیزی چون رژیم پهلوی فراهم کرده است. در گستره تاریخ و به ویژه در پانصد سال اخیر، به دلایل متعدد و گوناگون، قرائات و برداشت‌های گوناگونی از این واقعه سترگ شده است.
پژوهش حاضر به شناسایی، مطالعه و بررسی قرائت‌ها و برداشت‌های غالب از واقعه عاشورا، از عصر صفویه تا مشروطه پرداخته است. پس از تبیین هر قرائت و بیان پیشینه آن، به ویژگی‌های هر یک پرداخته، در ادامه، زمینه‌ها و عوامل پیدایش یا ترویج آنها را در دوران یاد شده، مطالعه و بررسی می‌شود.
شایان توجه است که اندیشه پرداختن به چنین پژوهشی، زمانی در ذهن نگارنده شکل گرفت که مطالعات و بررسی‌های گسترده در حوزه تاریخ عاشورا و تحریفات آن، او را به این فکر واداشت که باید علت و عامل مهم و فراگیر دیگر در پیدایی یا ترویج تحریف‌های تاریخ عاشورا موثر بوده باشد. با بررسی بیشتر و مطالعات گسترده‌تر دانسته شد که این عامل مهم، قرائت‌های متفاوت و متعدد از واقعه عاشورا و رویکردهای گوناگون به آن، در گستره زمان، به ویژه در دوره‌های مورد پژوهش این نوشتار بوده است.
نکته مهم دیگر آنکه بیشتر محققان و نویسندگانی که به موضوع تحریف در تاریخ عاشورا یا موارد و مصادیقی از آن، یعنی معلول پرداخته‌اند، به زمینه‌ها و علل و عوامل آن توجه چندانی نداشته‌اند یا بیشتر به انگیزه‌های فردی و شخصی افراد در ایجاد یا ترویج تحریف پرداخته‌اند. نگارنده ضمن ارج نهادن به همه آن کوشش‌ها و بهره‌گیری از دستاوردهای آنان، در این نوشتار به مهم‌ترین عامل و علت ایجاد یا ترویج تحریف، یعنی قرائت‌ها و رویکردهای عاشورا پرداخته است.

پژوهش حاضر، افزون بر مباحث مقدماتی، هشت فصل دارد:
فصل نخست به منزله فصل زمینه، به ارائه چشم‌انداز اوضاع سیاسی، اجتماعی و دینی ایران از صفویه تا مشروطه می‌پردازد و به گونه‌ای زمینه را برای هدف اصلی پژوهش آماده می‌سازد.
فصل دوم با عنوان سیری در مقاتل و تاریخ‌نگاری عاشورا از آغاز تا عصر مشروطه، در دو بخش تدوین شده است: بخش نخست با عنوان سیری در معرفی و گونه‌شناسی مقاتل و نگاشته‌های عاشورا به معرفی، بررسی و نقادی سیرگونه مقاتل مشهور و منابع مربوط به تاریخ عاشورا از آغاز تا پیش از صفویه می‌پردازد. در بخش دوم، سیری اجمالی در ویژگی‌ها، اصول و مبانی حاکم بر تاریخ‌نگاری عاشورا از صفویه تا مشروطه صورت گرفته است.
در فصل سوم، قرائت سوگوارانه و تراژیک یا احساسی – عاطفی، پیشینه، ویژگی‌ها و شاخص‌ها، و عوامل و زمینه‌های ترویج این قرائت تبیین شده است.
فصل چهارم به تبیین قرائت حماسی – اسطوره‌ای، پیشینه، بیان ویژگی‌ها و شاخص‌ها، و عوامل و زمینه‌های ترویج این قرائت می‌پردازد.
در فصل پنجم، قرائت عرفانی – ابتلایی یا رازمدارانه، پیشینه، ویژگی‌ها و شاخص‌ها، و عوامل و زمینه‌های ترویج این قرائت شده است.
در فصل ششم به تبیین دو قرائت تعبد به شهادت و تکلیف ویژه، پیشینه، بیان مبانی، ویژگی‌ها و شاخص‌ها، عوامل و زمینه‌های ترویج این دو قرائت و توضیح و تبیین صحیح آن دو پرداخته شده است.
در فصل هفتم، بررسی قرائت مسیحیانه یا بخشایش، پیشینه و شواهد تاریخی، ویژگی‌ها و شاخص‌ها، و عوامل و زمینه‌های ترویج این قرائت صورت گرفته است.
در فصل هشتم، به تبیین قرائت تقدیری یا تقدیرگرایانه، پیشینه، بیان ویژگی‌ها و شاخص‌ها، و عوامل و زمینه‌های ترویج این قرائت پرداخته است.
کتاب حاضر، رساله دکتری مولف به راهنمایی دکتر حسین مفتخری و مشاوره استاد حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای اکبر میرسپاه در موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی دفاع شده است.

آرمان هیأت