کد مطلب : ۳۴۶۷
فرهنگ دينی (فرهنگ ارزشی – مذهبی)
نويسنده: دکتر بابک نگاهداری
اين فرهنگ، بينش، نيات و کنش‌های مذهبی افراد جامعه را در بر می‌گيرد؛ از اين منظر می‌توان سه بخش فرهنگ دينی را بر حسب مقولات زير را هم تفکيک کرد:
1. بینش مذهبی: این سطح از مذهب، معرفت، دانش، باورها و عقاید افراد جامعه را نسبت به هستی، خداوند، انسان، موجودات و ارتباط انساب با خدا را شامل می‌شود.
خلاصه‌تر آنکه، همان جهان‌بینی مذهبی و نحوه نگرش به عالم و هستی است؛ این سطح، صرفاً مؤید، مطلوبیت‌ها و عدم مطلوبیت‌ها، هست و نیست، درست و نادرست، دانش و اعتقاد مذهبی صرف نظر از گرایش و عمل مذهبی افراد است.
شناخت باورها و ارتقاء سطح معرفت دینی افراد، خاصه حول اصول دین(توحید،نبوت و معاد) و ارزشهای عام و عالم گیر الهی – انسانی، یکی از ضروریات نظام برنامه‌ریزی فرهنگی کشور خاصه در حوزه دینی است.
2. گرایش و منش مذهبی: سطح منش مذهبی به معنای برخوردای از روحیه و احساس توانمندی برای عمل و فعالیت مذهبی در جامعه است؛ در واقع آمادگی برای کنش مذهبی و ارزشی را نشان می‌دهد؛ در این سطح می‌توان در باب گرایش‌ها و وجه نظرهای مذهبی مردم به مطالعه و ارزیابی پرداخت.
آنچه در این بخش بر آن تأکید می‌شود خواستن یا نخواستن، آمادگی یا عدم آمادگی برای ایفای نقش و عمل مذهبی است؛ لذا مرحله‌‌ای بعد از درستی یا نادرستی یک امر یا اعتقاد است؛ یعنی اعتقاد فرد به عمل او نزدیک می‌شود؛ بهتر است بگوییم حد واسط بین اعتقاد و عمل است.
گاهی ممکن است در این جامعه بینش و منش عمل مذهبی و ارزشی وجود داشته باشد اما شرایط تحقق این گرایش و منش آن وجود نداشته باشد.
از این رو در این سطح می‌توان ارزیابی کرد که سطح گرایش‌ها، تمایلات و نگرش‌های مذهبی مردم چگونه است؟ چرا برخی از گرایش‌ها و خواسته‌های مذهبی فقط در سطح روحیه و آمادگی باقی می‌مانند و به مرحله کنش در نمی‌آیند؟
3. کنش مذهبی: منظور از کنش مذهبی همان رفتارها و اعمال واقعی مذهبی در جامعه هستند که تجلی خارجی دارند و می‌توانیم آنها را مشاهده کنیم.
معمولا افراد جامعه بر حسب وظیفه این رفتار را انجام می‌دهند؛ برای مثال نماز خواندن، روزه گرفتن، صدقه دادن، عزاداری کردن و سایر مناسک مذهبی در شمار کنش‌های مذهبی قرار دارند که در نتیجه شکل‌گیری یک بینش و گرایش مذهبی برای افراد حاصل شده‌اند.
میان هر سه عنصر و سطوح فرهنگ دینی رابطه‌ای تعاملی و گاهی انباشتی برقرار است؛ یعنی هر کنش و عمل مذهبی نتیجه و برخاسته یک نوع اعتقاد و تعهد مذهبی است.
در جامعه ما بخشی از فرهنگ مذهبی در سطح بینش و اعتقاد باقی مانده است و به عرصه تعهد و کنش درنیامده است؛ معمولا قبل از اینکه نسبت به آن عمل ایجاد شود باید نوعی دانش و اعتقاد نسبت به عمل ایجاد شود ولی در شرایط فعلی به دلایل متعدد برخی از امور مذهبی در حد باور و نگرش باقی مانده است و به کنش تیدیل نشده‌اند.
این امر در حوزه‌های مدنی و اقتصادی گاهی بر عکس است؛ یعنی بسیاری از کنش‌های مدنی و اقتصادی و سیاسی افراد در جامعه وجود دارند ولی پشتوانه شناختی و نگرشی برای آنها ندارند.
با توجه به عناصر و سطوح سه‌گانه فوق، مصادیق، عناوین و عناصر فرهنگی دینی بسیار را می‌توان نام برد که ارزیابی، شناخت و سپس ارتقاء آنها، برای توسعه اخلاقی و ارزشی(دینی)، ضروری است. از این رو موضوعات زیر به عنوان «اولویت‌های پژوهشی و آموزشی» فرهنگ دینی و مسیر توسعه معنویت و اخلاق اسلامی – انسانی به موازات هر سه سطح مذکور بیان می‌شوند:
1. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ معرفت و اعتقادات دینی در جامعه حول اصول و ارزشهای دینی با تأکید بر:
- توحید و یکتا پرستی(خدامحوری)
- نبوت و سرپرستی
- معاد(قیامت، روز حساب ...)
- مراجعه به کتب و رسایل دینی
- اخلاق تدبر و تأمل در مضامین قرآنی و مذهبی
- سطح و نوع تلقی از فرایض دینی
2. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ عبادت و ستایش در جامعه با تأکید بر:
- نماز خواندن
- روزه گرفتن
- قرائت قرآن
- حضور در جلسات قرآن
- انجام عبادات مستحبی در زمان فراغت
- قرائت دعا
- مناجات و ستایش خداوند
- حضور در مساجد و اماکن مذهبی
3. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ معرفت عموم و خواص نسبت به اندیشمندان و علمای دینی با تأکید بر:
- حیات علمی، اجتماعی آنان
- کیفیت نقل روایات و احادیث
- کیفیت کار راویان معتبر و تمییز ایشان از راویان ما معتبر
- کیفیت گردآوری و ضبط روایات و احادیث
- کیفیت ظهور تفاسیر مختلف
4. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ آشنایی مطالعه آثار بزرگان دین و کتب آسمانی سایر آدیان الهی با تأکید بر:
- مطالعه نهج‌البلاغه، صحیفه، طب الرضا و ...
- مطالعه تورات، انجیل، زبور و اوستا
5. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ آشنایی عمیق و آگاهی از حیات رسول الله(ص) و ائمه معصومین(ع) با بأکید بر:
- جنبه‌های مختلف فردی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی زندگی آنان
- علل و عوامل برانگیخته شدن ایشان
- فلسفه مقاومت‌ها و نبردهای آنان علیه مظالم
- فلسفه وحی و علل نزول آن
- واقعه عظیم و پندآموز عاشورا (بر اساس تحقیقات مستند)
- غیبت امام زمان(عج) و فلسفه آن
6. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ قرآنی، انس با قرآن، قرآن خوانی و قرآن آموزی با تأکید بر مقولات:
- حفظ، قرائت مصحف شریف
- ترجمه‌های صحیح، آسان و به دور از پیچیدگی‌های لفظی و معنایی از قرآن
- قرائت معنایی از قرآن و عمل به موازین آن
- آشنایی با تفاسیر مختلف این کتاب الهی
7. ارزیابی و ارتفاء سطح فرهنگ مشارکت مذهبی به مثابه یک وظیفه اجتماعی با تأکید بر:
- حضور در نماز جماعت
- حضور در نماز جمعه
- مشارکت در مراسم جمعی مذهبی نظیر قرائت جمعی ادعیه(دعای کمیل ...)
- حضور در مراسم اعیاد مذهبی ولادت امامان معصوم(ع)
- حضور در مراسم عزاداری و سوگواری ائمه و بزرگان دینی
- امر به معروف و نهی از منکر(فعالیت در تبلیغ و اشاعه فرهنگ و اخلاق دینی)
- زکات دادن
- خمس دادن
- مشارکت در جمع آوری وجوه شرعی و کمک‌های مردمی برای کمک به ایتام و نیازمندان
- همکاری در ساختن، تعمیر، تزئین و آماده سازی اماکن مذهبی
- همکاری در ساختن اماکن غیر مذهبی
- سینما‌ها، بیمارستان‌ها
8. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ برنامه‌ریزی فعالیت‌های مذهبی با تأکید بر:
- برنامه‌ریزی فعالیت‌های مذهبی شخصی و جمعی
- برنامه‌ریزی زیارت اماکن متبرکه و مقدس
- برنامه‌ریزی زیارت اهل قبور و یافتن آرامش
9. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ خیر رسانی و دیگر یاری:
- سطح انفاق و صدقه دادن
- سطح کمک و خدمت به هنموع نیازمند
- قرض الحسنه
- نذر و نیاز قربانی
- گرایش به وقف و فراهم‌آوری امکانات عام‌المنفعه و عمومی
- فراهم آوردن زمینه ازدواج جوانات
- مساعدت در تهیه لوازم اولیه زندگی زوج‌های جوان
- کمک به برگزاری مراسم ازدواج جوانان
10 – ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ تعامل اجتماعی مذهبی (اجتماعی شدن مذهبی):
- سطح صداقت و راست گویی در مقابل دورغ گفتن
- درستکاری در مقابل ریا و تزویر
- جهاد و ظلم ستیزی
- برادری و نوع دوستی
- شهادت، ایثار و جوانمردی
- شجاعت و دفاع از مظلوم
- خوش خلقی و حسن برخورد
- صله ارحام و احترام به نزدیکان
- اخلاق خانواده
- عیادت از بیماران در زمان فراغت
- متانت و عفت اجتماعی(حجاب)
- فروتنی و تواضع
11. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ التزام و احترام به بزرگتر در میان جامعه:
- سطح احسان به والدین و احترام به بزرگتر
- تعهدگرایی و التزام
- خویشتن‌داری و عزن نقس
- احترام و کمک به افراد ناتوان و دارای ضعف جسمی
- رعایت حال زنان و کودکان
1. بینش مذهبی: این سطح از مذهب، معرفت، دانش، باورها و عقاید افراد جامعه را نسبت به هستی، خداوند، انسان، موجودات و ارتباط انساب با خدا را شامل می‌شود.
خلاصه‌تر آنکه، همان جهان‌بینی مذهبی و نحوه نگرش به عالم و هستی است؛ این سطح، صرفاً مؤید، مطلوبیت‌ها و عدم مطلوبیت‌ها، هست و نیست، درست و نادرست، دانش و اعتقاد مذهبی صرف نظر از گرایش و عمل مذهبی افراد است.
شناخت باورها و ارتقاء سطح معرفت دینی افراد، خاصه حول اصول دین(توحید،نبوت و معاد) و ارزشهای عام و عالم گیر الهی – انسانی، یکی از ضروریات نظام برنامه‌ریزی فرهنگی کشور خاصه در حوزه دینی است.
2. گرایش و منش مذهبی: سطح منش مذهبی به معنای برخوردای از روحیه و احساس توانمندی برای عمل و فعالیت مذهبی در جامعه است؛ در واقع آمادگی برای کنش مذهبی و ارزشی را نشان می‌دهد؛ در این سطح می‌توان در باب گرایش‌ها و وجه نظرهای مذهبی مردم به مطالعه و ارزیابی پرداخت.
آنچه در این بخش بر آن تأکید می‌شود خواستن یا نخواستن، آمادگی یا عدم آمادگی برای ایفای نقش و عمل مذهبی است؛ لذا مرحله‌‌ای بعد از درستی یا نادرستی یک امر یا اعتقاد است؛ یعنی اعتقاد فرد به عمل او نزدیک می‌شود؛ بهتر است بگوییم حد واسط بین اعتقاد و عمل است.
گاهی ممکن است در این جامعه بینش و منش عمل مذهبی و ارزشی وجود داشته باشد اما شرایط تحقق این گرایش و منش آن وجود نداشته باشد.
از این رو در این سطح می‌توان ارزیابی کرد که سطح گرایش‌ها، تمایلات و نگرش‌های مذهبی مردم چگونه است؟ چرا برخی از گرایش‌ها و خواسته‌های مذهبی فقط در سطح روحیه و آمادگی باقی می‌مانند و به مرحله کنش در نمی‌آیند؟
3. کنش مذهبی: منظور از کنش مذهبی همان رفتارها و اعمال واقعی مذهبی در جامعه هستند که تجلی خارجی دارند و می‌توانیم آنها را مشاهده کنیم.
معمولا افراد جامعه بر حسب وظیفه این رفتار را انجام می‌دهند؛ برای مثال نماز خواندن، روزه گرفتن، صدقه دادن، عزاداری کردن و سایر مناسک مذهبی در شمار کنش‌های مذهبی قرار دارند که در نتیجه شکل‌گیری یک بینش و گرایش مذهبی برای افراد حاصل شده‌اند.
میان هر سه عنصر و سطوح فرهنگ دینی رابطه‌ای تعاملی و گاهی انباشتی برقرار است؛ یعنی هر کنش و عمل مذهبی نتیجه و برخاسته یک نوع اعتقاد و تعهد مذهبی است.
در جامعه ما بخشی از فرهنگ مذهبی در سطح بینش و اعتقاد باقی مانده است و به عرصه تعهد و کنش درنیامده است؛ معمولا قبل از اینکه نسبت به آن عمل ایجاد شود باید نوعی دانش و اعتقاد نسبت به عمل ایجاد شود ولی در شرایط فعلی به دلایل متعدد برخی از امور مذهبی در حد باور و نگرش باقی مانده است و به کنش تیدیل نشده‌اند.
این امر در حوزه‌های مدنی و اقتصادی گاهی بر عکس است؛ یعنی بسیاری از کنش‌های مدنی و اقتصادی و سیاسی افراد در جامعه وجود دارند ولی پشتوانه شناختی و نگرشی برای آنها ندارند.
با توجه به عناصر و سطوح سه‌گانه فوق، مصادیق، عناوین و عناصر فرهنگی دینی بسیار را می‌توان نام برد که ارزیابی، شناخت و سپس ارتقاء آنها، برای توسعه اخلاقی و ارزشی(دینی)، ضروری است. از این رو موضوعات زیر به عنوان «اولویت‌های پژوهشی و آموزشی» فرهنگ دینی و مسیر توسعه معنویت و اخلاق اسلامی – انسانی به موازات هر سه سطح مذکور بیان می‌شوند:
1. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ معرفت و اعتقادات دینی در جامعه حول اصول و ارزشهای دینی با تأکید بر:
- توحید و یکتا پرستی(خدامحوری)
- نبوت و سرپرستی
- معاد(قیامت، روز حساب ...)
- مراجعه به کتب و رسایل دینی
- اخلاق تدبر و تأمل در مضامین قرآنی و مذهبی
- سطح و نوع تلقی از فرایض دینی
2. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ عبادت و ستایش در جامعه با تأکید بر:
- نماز خواندن
- روزه گرفتن
- قرائت قرآن
- حضور در جلسات قرآن
- انجام عبادات مستحبی در زمان فراغت
- قرائت دعا
- مناجات و ستایش خداوند
- حضور در مساجد و اماکن مذهبی
3. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ معرفت عموم و خواص نسبت به اندیشمندان و علمای دینی با تأکید بر:
- حیات علمی، اجتماعی آنان
- کیفیت نقل روایات و احادیث
- کیفیت کار راویان معتبر و تمییز ایشان از راویان ما معتبر
- کیفیت گردآوری و ضبط روایات و احادیث
- کیفیت ظهور تفاسیر مختلف
4. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ آشنایی مطالعه آثار بزرگان دین و کتب آسمانی سایر آدیان الهی با تأکید بر:
- مطالعه نهج‌البلاغه، صحیفه، طب الرضا و ...
- مطالعه تورات، انجیل، زبور و اوستا
5. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ آشنایی عمیق و آگاهی از حیات رسول الله(ص) و ائمه معصومین(ع) با بأکید بر:
- جنبه‌های مختلف فردی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی زندگی آنان
- علل و عوامل برانگیخته شدن ایشان
- فلسفه مقاومت‌ها و نبردهای آنان علیه مظالم
- فلسفه وحی و علل نزول آن
- واقعه عظیم و پندآموز عاشورا (بر اساس تحقیقات مستند)
- غیبت امام زمان(عج) و فلسفه آن
6. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ قرآنی، انس با قرآن، قرآن خوانی و قرآن آموزی با تأکید بر مقولات:
- حفظ، قرائت مصحف شریف
- ترجمه‌های صحیح، آسان و به دور از پیچیدگی‌های لفظی و معنایی از قرآن
- قرائت معنایی از قرآن و عمل به موازین آن
- آشنایی با تفاسیر مختلف این کتاب الهی
7. ارزیابی و ارتفاء سطح فرهنگ مشارکت مذهبی به مثابه یک وظیفه اجتماعی با تأکید بر:
- حضور در نماز جماعت
- حضور در نماز جمعه
- مشارکت در مراسم جمعی مذهبی نظیر قرائت جمعی ادعیه(دعای کمیل ...)
- حضور در مراسم اعیاد مذهبی ولادت امامان معصوم(ع)
- حضور در مراسم عزاداری و سوگواری ائمه و بزرگان دینی
- امر به معروف و نهی از منکر(فعالیت در تبلیغ و اشاعه فرهنگ و اخلاق دینی)
- زکات دادن
- خمس دادن
- مشارکت در جمع آوری وجوه شرعی و کمک‌های مردمی برای کمک به ایتام و نیازمندان
- همکاری در ساختن، تعمیر، تزئین و آماده سازی اماکن مذهبی
- همکاری در ساختن اماکن غیر مذهبی
- سینما‌ها، بیمارستان‌ها
8. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ برنامه‌ریزی فعالیت‌های مذهبی با تأکید بر:
- برنامه‌ریزی فعالیت‌های مذهبی شخصی و جمعی
- برنامه‌ریزی زیارت اماکن متبرکه و مقدس
- برنامه‌ریزی زیارت اهل قبور و یافتن آرامش
9. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ خیر رسانی و دیگر یاری:
- سطح انفاق و صدقه دادن
- سطح کمک و خدمت به هنموع نیازمند
- قرض الحسنه
- نذر و نیاز قربانی
- گرایش به وقف و فراهم‌آوری امکانات عام‌المنفعه و عمومی
- فراهم آوردن زمینه ازدواج جوانات
- مساعدت در تهیه لوازم اولیه زندگی زوج‌های جوان
- کمک به برگزاری مراسم ازدواج جوانان
10 – ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ تعامل اجتماعی مذهبی (اجتماعی شدن مذهبی):
- سطح صداقت و راست گویی در مقابل دورغ گفتن
- درستکاری در مقابل ریا و تزویر
- جهاد و ظلم ستیزی
- برادری و نوع دوستی
- شهادت، ایثار و جوانمردی
- شجاعت و دفاع از مظلوم
- خوش خلقی و حسن برخورد
- صله ارحام و احترام به نزدیکان
- اخلاق خانواده
- عیادت از بیماران در زمان فراغت
- متانت و عفت اجتماعی(حجاب)
- فروتنی و تواضع
11. ارزیابی و ارتقاء سطح فرهنگ التزام و احترام به بزرگتر در میان جامعه:
- سطح احسان به والدین و احترام به بزرگتر
- تعهدگرایی و التزام
- خویشتن‌داری و عزن نقس
- احترام و کمک به افراد ناتوان و دارای ضعف جسمی
- رعایت حال زنان و کودکان
