کد مطلب : ۳۵۷۶
نگاهی به منابع عاشوراپژوهی (1)
نویسنده: سیدمحمدمهدی میرباقری
قیام امام حسین(ع) و مسئله عاشورا همواره به عنوان یکی از مهمترین برگ های تاریخ قلمداد شده است و از همین رو یکی از مهم ترین وقایع تاریخی – چه درجزئیات واقعه و چه در تحلیل آن – بدون تردید قیام حضرت سیدالشهدا(ع) و ابعاد شخصیتی و آثار حرکتی آن بوده است.
اما تلاش در جهت تحلیل قیام عظیم عاشورا برای پیروان مکتب اهل بیت(ع) همواره جایگاه خاصی داشته است و به اعتراف بسیاری ازجامعه شناسان یکی از ارکان اصلی پا برجایی مکتب اهل بیت(ع)تاثیرات پیدا و پنهان عاشوراست.
با تمام این اوصاف و درطول صدها سال تلاش روشن اندیشان مکتب اهل بیت(ع) برای واکاوی هرچه بیشتر حوزه تحقیقی متقن و پویا در شناخت ابعاد عاشورا،هنوز سطوح رویی و لایه های باطنی آن در پژوهش های ما شناسایی و طبقه بندی نشده اند تا بتوان یک جریان عظیم علمی و سپس اجتماعی را در ذیل عاشورا شناخت و از آن در خدمت دین بهره برد.
از اصلی ترین عوامل پویایی بیشتر فقه اصغر (علم به احکام شرعی) در مقابل فقه اکبر به اصول اعتقادی شاید همین تلاش برای هر چه قاعده مندترشدن جریان علمی پویندگان آن باشد.
اگر چه علم و بینش در حوزه هایی از اعتقادات مثل شناخت خدا وصفات او در حوزه های کلامی و فلسفی تلاش هایی صورت پذیرفته است، اما هر چه به لایه های دیگراعتقادی نزدیک می شویم، کمتربه آن ژرف اندیشی ها برمی خوریم.
در حالی که مثلا مقام ولایت و اثرات آن و همین طور صاحبان این مقام که همانا چهارده معصوم(ع) هستند، دارای جایگاهی بسیار پر اهمیت تر و تاثیرگذارتر در شناخت حقایق دین هستند و این کم کاری در بازشناخت عالمانه و برپایی حوزه های فقیهانه در منظومه اعتقادی می تواند تاثیرات نامطلوبی در طی کردن گردنه های صعب العبور آینده بگذارد.
تفقُّه در باب شخصیت سیدالشهدا(ع)و ولایتی که آن حضرت نسبت به تاریخ و بلکه همه عوالم اعمال کرده اند، حتما از فقه موجود سنگین تر نیز خواهد بود و نیازمند جهد و کوشش هاست.
کشاندن عرصه تفقه دینی به جایی که محوری ترین«عبادت» وکانونی ترین«فعل»تاریخ را مورد دقت قرار دهد حتما کاری سطحی، عادی و دم دستی تلقی نخواهد شد، بلکه نیاز به گستره وسیعی از فعالیت های مداوم، درازمدت، دقیق، عمیق و متقن دارد تا آنچه تاکنون صورت پذیرفته است تکامل بخشد و راه را برای آینده بگشاید.
1. چشم‌انداز عاشوراپژوهی
به طور قطع بهترین روش تحقیقی عاشورا پژوهی همانا جد و جهد فقیهانه‌ای است که حوزه‌های علمیه بدان تمسک جسته‌اند. جهدی عالمانه و فقیهانه در باب موضعی که اهم از موضوعات فقه اصغر است.
با مقایسه ای اجمالی بین ابواب فقهی رایج در حوزه‌های علمیه و همین طور تفقه صورت گرفته در فعل عظیم امام حسین (ع) روشن خواهد شد که هنوز فاصله زیادی حتی بین این دو وجود دارد، چه رسد به اینکه بخواهیم تفقهی در شأن و منزلت عبادت کانونی و محوری عالم شکل دهیم.
البته روشن است که هر تلاش علمی، بضاعتی می‌طلبد که باید تدریجاً آن را تحصیل کرد. اما همیشه و از بدو شروع تحصیل علوم دینی باید این موضوع را در ذهن پرواند تا در آینده از ثمرات این توجه مدام فکری بهره‌مند شد و به مدد الهی به سطوح مغفول این قیام عظیم دست یازید.
1/1 – پیشینه عاشورا پژوهی
در گذشته علمای شیعه تلاش‌های پیگیری انجام داده اند که می‌توان آنها را در سه دسته تقسیم بندی کرد:
1 – کتب تاریخ عاشورا و احوال قبل و بعد آن؛ مهمترین آنها مقاتل هستند و پس از آن کتبی که در باب احوال زمانه عاشورای امام حسین (ع) جمع آوری شده اند و احوال قیام‌های خونخواهی عاشورا را نیز در بر می‌گیرد.
2 – گردآوری معارف اهل بیت (ع) و مجامع روایی: مثل کتاب شریف کامل الزیارات، معارف مربوط در بحار الانوار علّامه مجلسی (ره) یا کتاب شریف کافی که به گستره این معارف به طور مفصل خواهیم پرداخت.
3 – تحلیل قیام عاشورا: تحلیل‌هایی که گهگاه در نوع خود بسیار مفید نیز هستند، اما معمولاً از پشتوانه فقیهانه‌ای برخوردار نیستند و لذا دارای نگاهی جامع به مقامات تکوینی اولیای خدا تا جریان ولایت ایشان در بستر تاریخ و جامعه نیستند.
شاید بتوان تمام آنچه را امروز موجود است به عنوان سرمایه اولیه آغاز پژوهش دانست و نتوان در میان آنها کاری همه جانبه جست؛ این است که تلاش مجدانه را از باب علم و معرفت طلب می‌کند تا بتوان هر چه بیشتر از این عبادت عظیم برای سلوک فردی و اجتماعی جامعه بهره برد.
2/1 – گذری بر آینده عاشورا پژوهی
باید دانست که کارهای زیادی زمین مانده است، مثل تفقه در باب ولایت الهیه و شئون آن؛ اینکه جریان ولایت الهیه در عالم تکوین و سپس تاریخ و جامعه ( تکوین، تاریخ، جامعه) چگونه اتفاق می‌افتد.
در پی این شناخت به تصرّفات و عبادت‌های اولیاء معصوم (ع) خواهیم رسید که عاشورا از مهمترین آنهاست. شاید کانونی‌ترین عبادت تاریخ که مبدأ تصرف در تکوین و تاریخ و جامعه قرار گرفته است، عبادت سیدالشهدا در روز عاشورا باشد.
تحلیل عاشورا، تحلیل واقعه‌ای با چنین گستره و ابعادی است و بدون شناخت شأن ولایت الهیه و ولایت معصومین (ع) و همچنین جایگاه ایشان در نظام خلقت ممکن نیست. اگر عبادت سیدالشهدا (ع) را این چنین محوری و تاریخ ساز معرفی کنیم، بدون شناخت صحیح از جبهه حق و باطل و به تبع آن نحوه درگیری آنها با یکدیگر نیز می‌توان پا در این وادی نهاد.
چرا که حادثه عاشورا یکی از محوری‌ترین کانون‌های درگیری میان حق و باطل است و بدون شناخت این شأن نمی‌توان به تحلیل عاشورا پرداخت. رابطه باطنی سید الشهدا (ع) با خدای متعال، رابطه سیدالشهدا (ع) با عوالم – عالم ملکوت تا عالم جهاد و نبات و... –نیز باید بررسی شود.
و بدون مجموعه این شناخت‌ها نمی‌توان عاشورا را تحلیل کرد و فهمید که عاشورا چه بوده است؟ چه اغراض و اهدافی داشته است؟ چگونه در عالم واقع شده است؟ چه مقدمات و نتایجی داشته است؟ تکلیف ما با چنین حادثه عظیمی چیست؟ جویندگان معارف اهل بیت (ع) که در این نقطه از تاریخ مشغول به انجام رسالت خود هستند چه مسئولیتی دارند؟
سرفصل‌های کلی قیام عاشورا
به طور خلاصه تحلیل قیام عاشورا دو سرفصل کلی دارد:
الف – تحلیل واقعه عاشورا:در 3 محور کلی بررسی می‌شود.
یکم: معرفت نسبت به ولی الله؛ که مسایلی همچون ارتباط معصومین (ع) با خداوند متعال، جایگاه ایشان در نظام خلقت و نسبت ایشان با بقیه نظام خلقت و مخلوقات را شامل می‌شود.
دوّم: جایگاه فعل معصومین (ع) در نظام خلقت؛ که مسایلی همچون ارتباط فعل معصوم با عبودیت, دایره تصرَفات این فعل در عالم خلقت, تحلیل عاشورا به عنوان فعل معصوم در زمان و مکان و حتی فلسفه تاریخ, حق و باطل و نسبت عاشورا و ظهور را از این زاویه باید بررسی کرد.
سوَم: مطالعه تطبیقی این معارف در تاریخ عاشورا.
ب – چگونگی بهره مندی از عاشورا
عاشورا محل بروز بلاها و کربات عظیم است. لذا بهره مندی از عاشورا ریشه در بهره مندی از این ابتلائات عظیم دارد. بعضی از پیش نیازهای بهره‌مندی از این بلای عظیم را می‌توان به طور خلاصه این گونه فهرست کرد:
معنای بلاء ولی ا...، رضا و سلوک عباد با آن و همین‌طور نقش سلوک با این بلا در تهذیب فردی و جمعی و تاریخی عالم.
3/1 – برنامه‌ریزی برای عاشورا پژوهی
قطعاً شکل گیری یک جریان پژوهشی جدید، آن هم با قاعده‌مندی ای همچون جریان فقاهت شیعه، حتماً نیازمند شکل گیری یک جریان گسترده، هم در کمیّت و هم در کیفیت است.
لذا از حیث مدیریت پژوهش، حتماً به دورنما و برنامه آموزشی و پرورشی روشن و قابل هدایتی نیازمندیم که به تربیت مناسب سرمایه انسانی منجر شود تا در نهایت این مجموعه و موضوع تفقه آن به یکی از مهمترین موضوعات فقه شیعه تبدیل شود.
سطوح فعالیت چنین پژوهشگاهی را می‌توان به سه سطح تقسیم کرد:
یکم: آموزش دستاوردهای گذشتگان در این حوزه و تدوین و انتظام دوباره آنها براساس ضرورت‌های جدید. اهم دستاوردهای ما در حوزه شناخت ولایت معصومین و عاشورا شناسی، مجموعه روایی، زیارات و تفاسیر روایی است که به محوریت جایگاه اهل بیت (ع) تالیف شده‌اند.
دوم: مطالعات تطبیقی منابع و اندیشه‌ای که در دوره تحلیل عاشورا ایجاد و گسترش یافته است.
سوم: ورود به یک فعالیت گسترده، دامنه‌دار و به تبع آن زمان‌بر وگروهی که حتماً باید از همین ابتدا آغاز شود.
اما تلاش در جهت تحلیل قیام عظیم عاشورا برای پیروان مکتب اهل بیت(ع) همواره جایگاه خاصی داشته است و به اعتراف بسیاری ازجامعه شناسان یکی از ارکان اصلی پا برجایی مکتب اهل بیت(ع)تاثیرات پیدا و پنهان عاشوراست.
با تمام این اوصاف و درطول صدها سال تلاش روشن اندیشان مکتب اهل بیت(ع) برای واکاوی هرچه بیشتر حوزه تحقیقی متقن و پویا در شناخت ابعاد عاشورا،هنوز سطوح رویی و لایه های باطنی آن در پژوهش های ما شناسایی و طبقه بندی نشده اند تا بتوان یک جریان عظیم علمی و سپس اجتماعی را در ذیل عاشورا شناخت و از آن در خدمت دین بهره برد.
از اصلی ترین عوامل پویایی بیشتر فقه اصغر (علم به احکام شرعی) در مقابل فقه اکبر به اصول اعتقادی شاید همین تلاش برای هر چه قاعده مندترشدن جریان علمی پویندگان آن باشد.
اگر چه علم و بینش در حوزه هایی از اعتقادات مثل شناخت خدا وصفات او در حوزه های کلامی و فلسفی تلاش هایی صورت پذیرفته است، اما هر چه به لایه های دیگراعتقادی نزدیک می شویم، کمتربه آن ژرف اندیشی ها برمی خوریم.
در حالی که مثلا مقام ولایت و اثرات آن و همین طور صاحبان این مقام که همانا چهارده معصوم(ع) هستند، دارای جایگاهی بسیار پر اهمیت تر و تاثیرگذارتر در شناخت حقایق دین هستند و این کم کاری در بازشناخت عالمانه و برپایی حوزه های فقیهانه در منظومه اعتقادی می تواند تاثیرات نامطلوبی در طی کردن گردنه های صعب العبور آینده بگذارد.
تفقُّه در باب شخصیت سیدالشهدا(ع)و ولایتی که آن حضرت نسبت به تاریخ و بلکه همه عوالم اعمال کرده اند، حتما از فقه موجود سنگین تر نیز خواهد بود و نیازمند جهد و کوشش هاست.
کشاندن عرصه تفقه دینی به جایی که محوری ترین«عبادت» وکانونی ترین«فعل»تاریخ را مورد دقت قرار دهد حتما کاری سطحی، عادی و دم دستی تلقی نخواهد شد، بلکه نیاز به گستره وسیعی از فعالیت های مداوم، درازمدت، دقیق، عمیق و متقن دارد تا آنچه تاکنون صورت پذیرفته است تکامل بخشد و راه را برای آینده بگشاید.
1. چشم‌انداز عاشوراپژوهی
به طور قطع بهترین روش تحقیقی عاشورا پژوهی همانا جد و جهد فقیهانه‌ای است که حوزه‌های علمیه بدان تمسک جسته‌اند. جهدی عالمانه و فقیهانه در باب موضعی که اهم از موضوعات فقه اصغر است.
با مقایسه ای اجمالی بین ابواب فقهی رایج در حوزه‌های علمیه و همین طور تفقه صورت گرفته در فعل عظیم امام حسین (ع) روشن خواهد شد که هنوز فاصله زیادی حتی بین این دو وجود دارد، چه رسد به اینکه بخواهیم تفقهی در شأن و منزلت عبادت کانونی و محوری عالم شکل دهیم.
البته روشن است که هر تلاش علمی، بضاعتی می‌طلبد که باید تدریجاً آن را تحصیل کرد. اما همیشه و از بدو شروع تحصیل علوم دینی باید این موضوع را در ذهن پرواند تا در آینده از ثمرات این توجه مدام فکری بهره‌مند شد و به مدد الهی به سطوح مغفول این قیام عظیم دست یازید.
1/1 – پیشینه عاشورا پژوهی
در گذشته علمای شیعه تلاش‌های پیگیری انجام داده اند که می‌توان آنها را در سه دسته تقسیم بندی کرد:
1 – کتب تاریخ عاشورا و احوال قبل و بعد آن؛ مهمترین آنها مقاتل هستند و پس از آن کتبی که در باب احوال زمانه عاشورای امام حسین (ع) جمع آوری شده اند و احوال قیام‌های خونخواهی عاشورا را نیز در بر می‌گیرد.
2 – گردآوری معارف اهل بیت (ع) و مجامع روایی: مثل کتاب شریف کامل الزیارات، معارف مربوط در بحار الانوار علّامه مجلسی (ره) یا کتاب شریف کافی که به گستره این معارف به طور مفصل خواهیم پرداخت.
3 – تحلیل قیام عاشورا: تحلیل‌هایی که گهگاه در نوع خود بسیار مفید نیز هستند، اما معمولاً از پشتوانه فقیهانه‌ای برخوردار نیستند و لذا دارای نگاهی جامع به مقامات تکوینی اولیای خدا تا جریان ولایت ایشان در بستر تاریخ و جامعه نیستند.
شاید بتوان تمام آنچه را امروز موجود است به عنوان سرمایه اولیه آغاز پژوهش دانست و نتوان در میان آنها کاری همه جانبه جست؛ این است که تلاش مجدانه را از باب علم و معرفت طلب می‌کند تا بتوان هر چه بیشتر از این عبادت عظیم برای سلوک فردی و اجتماعی جامعه بهره برد.
2/1 – گذری بر آینده عاشورا پژوهی
باید دانست که کارهای زیادی زمین مانده است، مثل تفقه در باب ولایت الهیه و شئون آن؛ اینکه جریان ولایت الهیه در عالم تکوین و سپس تاریخ و جامعه ( تکوین، تاریخ، جامعه) چگونه اتفاق می‌افتد.
در پی این شناخت به تصرّفات و عبادت‌های اولیاء معصوم (ع) خواهیم رسید که عاشورا از مهمترین آنهاست. شاید کانونی‌ترین عبادت تاریخ که مبدأ تصرف در تکوین و تاریخ و جامعه قرار گرفته است، عبادت سیدالشهدا در روز عاشورا باشد.
تحلیل عاشورا، تحلیل واقعه‌ای با چنین گستره و ابعادی است و بدون شناخت شأن ولایت الهیه و ولایت معصومین (ع) و همچنین جایگاه ایشان در نظام خلقت ممکن نیست. اگر عبادت سیدالشهدا (ع) را این چنین محوری و تاریخ ساز معرفی کنیم، بدون شناخت صحیح از جبهه حق و باطل و به تبع آن نحوه درگیری آنها با یکدیگر نیز می‌توان پا در این وادی نهاد.
چرا که حادثه عاشورا یکی از محوری‌ترین کانون‌های درگیری میان حق و باطل است و بدون شناخت این شأن نمی‌توان به تحلیل عاشورا پرداخت. رابطه باطنی سید الشهدا (ع) با خدای متعال، رابطه سیدالشهدا (ع) با عوالم – عالم ملکوت تا عالم جهاد و نبات و... –نیز باید بررسی شود.
و بدون مجموعه این شناخت‌ها نمی‌توان عاشورا را تحلیل کرد و فهمید که عاشورا چه بوده است؟ چه اغراض و اهدافی داشته است؟ چگونه در عالم واقع شده است؟ چه مقدمات و نتایجی داشته است؟ تکلیف ما با چنین حادثه عظیمی چیست؟ جویندگان معارف اهل بیت (ع) که در این نقطه از تاریخ مشغول به انجام رسالت خود هستند چه مسئولیتی دارند؟
سرفصل‌های کلی قیام عاشورا
به طور خلاصه تحلیل قیام عاشورا دو سرفصل کلی دارد:
الف – تحلیل واقعه عاشورا:در 3 محور کلی بررسی می‌شود.
یکم: معرفت نسبت به ولی الله؛ که مسایلی همچون ارتباط معصومین (ع) با خداوند متعال، جایگاه ایشان در نظام خلقت و نسبت ایشان با بقیه نظام خلقت و مخلوقات را شامل می‌شود.
دوّم: جایگاه فعل معصومین (ع) در نظام خلقت؛ که مسایلی همچون ارتباط فعل معصوم با عبودیت, دایره تصرَفات این فعل در عالم خلقت, تحلیل عاشورا به عنوان فعل معصوم در زمان و مکان و حتی فلسفه تاریخ, حق و باطل و نسبت عاشورا و ظهور را از این زاویه باید بررسی کرد.
سوَم: مطالعه تطبیقی این معارف در تاریخ عاشورا.
ب – چگونگی بهره مندی از عاشورا
عاشورا محل بروز بلاها و کربات عظیم است. لذا بهره مندی از عاشورا ریشه در بهره مندی از این ابتلائات عظیم دارد. بعضی از پیش نیازهای بهره‌مندی از این بلای عظیم را می‌توان به طور خلاصه این گونه فهرست کرد:
معنای بلاء ولی ا...، رضا و سلوک عباد با آن و همین‌طور نقش سلوک با این بلا در تهذیب فردی و جمعی و تاریخی عالم.
3/1 – برنامه‌ریزی برای عاشورا پژوهی
قطعاً شکل گیری یک جریان پژوهشی جدید، آن هم با قاعده‌مندی ای همچون جریان فقاهت شیعه، حتماً نیازمند شکل گیری یک جریان گسترده، هم در کمیّت و هم در کیفیت است.
لذا از حیث مدیریت پژوهش، حتماً به دورنما و برنامه آموزشی و پرورشی روشن و قابل هدایتی نیازمندیم که به تربیت مناسب سرمایه انسانی منجر شود تا در نهایت این مجموعه و موضوع تفقه آن به یکی از مهمترین موضوعات فقه شیعه تبدیل شود.
سطوح فعالیت چنین پژوهشگاهی را می‌توان به سه سطح تقسیم کرد:
یکم: آموزش دستاوردهای گذشتگان در این حوزه و تدوین و انتظام دوباره آنها براساس ضرورت‌های جدید. اهم دستاوردهای ما در حوزه شناخت ولایت معصومین و عاشورا شناسی، مجموعه روایی، زیارات و تفاسیر روایی است که به محوریت جایگاه اهل بیت (ع) تالیف شده‌اند.
دوم: مطالعات تطبیقی منابع و اندیشه‌ای که در دوره تحلیل عاشورا ایجاد و گسترش یافته است.
سوم: ورود به یک فعالیت گسترده، دامنه‌دار و به تبع آن زمان‌بر وگروهی که حتماً باید از همین ابتدا آغاز شود.
