کد مطلب : ۳۷۵۵
مناسک آیینی؛ زمان و زمینه‌سازی اجتماعی
نويسنده: مرتضي وافي
يکي از مؤلفه‌هايي که مي‌بايست در رفتارشناسي «مناسک آييني» مورد توجه قرار گيرد،«ظرفيت و فضاسازي اجتماعي» است؛ پديده‌اي که در مفاهيم ديني گاه با لفظ «مناسبت» و گاه با تعبير «ايام» و يا «الساعة» و يا «نفحات» از آن ياد مي‌شود.(1)
آنچه مسلم است تأثير زمينه‌ها و بسترهاي زماني به جهت ايجاد آمادگي روحي، برقراري يک نوع تمرکز در رفتار و فکر قبل از بروز و ظهور يک رفتار در قالب مناسک و آيين‌ها آن هم در ظرف زماني خاصّ خود است، تأثيري که گاه مقدمه را از ذي‌المقدمه «اصل رفتار» مهم‌تر مي‌نمايد.(2)
گرچه در علم ارتباطات در عوامل تأثير بر مخاطب به واژه‌اي با نام «موقعيت» برمي‌خوريم (3) ، اما شايد اشاره به برخي موارد آمده در متون ديني اهميت اين عامل را در تحکيم و تعميق يک رفتار در زمان خودش نمايان‌تر سازد.
از امام(ع) سؤال شد که معناي اين جمله چيست؟ "لاتُعادُّوا الاَيّامَ فَتَعادِّيکُم" (4)؛ روزها دشمني نکنيد که به مقابله برخواهند خواست و اما (ع) پاسخ دادند: منظور از روزها، ماييم و بعد نام روزها و خودشان را يک به يک شمردند.(5)
و در حديث آمده است: که همانا در روزهاي زندگي‌تان "نفحاتي" است. آگاه باشيد! و خود را بر سر راه آن نسيم‌هاي رحمت قرار دهيد.(6)
و در ادعيه که از معتبرترين متون ديني‌اند آمده است که "فِي هذِه اللّيلَةِ وَ فِي هذِه السّاعَةِ" و يا "اَلسّاعَةَ اَلسّاعَةَ اَلسّاعَةَ".(7)
به هر حال آنچه از مانند اين‌گونه تعابير ديني برمي‌آيد، اهميت زمان، ظرف رفتاري و موقعيت‌هاي مناسبتي‌ست. چيزي که واژه "اَلسّاعَة" را نه به معناي "حال" و نه به منظور "لحظه"، بلکه به مفهوم ايجاد يک ظرفيت عميق و وسيع – گرچه در بخشي از زمان به ظاهر کم و کوتاه و بسيار محدود – براي يک رفتار مقبول ديني بازآفريني مي‌کند. رفتاري که نيازمند يک زمينة رشد و گذر جامعه و فرد از آن ظرف زماني به عنوان پيش نياز براي حضور در آن موقعيت خاصّ ديگر است.
شايد اين مختصر را بتوان سرآغاز يک گونه نو‌انديشي در اصل «مناسبت‌ها» و «مناسک آييني» دانست؛ با اين نگاه مي‌توان انتظار داشت تمامي نهادها و متوليان فرهنگي، صاحبان پايگاه‌هاي ديني و مبلغان مذهبي که در ماه‌های محرم و صفر خود را در بهار فعاليت ديني و پاسداشت مجالس عزاداري و توسل مي‌بينند، چند گام جلوتر فضاسازي اجتماعي را با درک «روز عرفه» آغاز نمايند.
روزي که زيارت امام حسين(ع) با «مناجات» گره خورده است، چه آن که ما معتقديم اين موقعيت – که در متون ديني توجه خدا را به زائران کوي حسين(ع) قبل از زائران خانه‌اش دربردارد- (8) حکايت نوعي "بازخواني تفکر و عقيده" و لزوم آماده‌سازي براي درک عاشوراست.
و حرف آخر آنکه ترويج و گسترش دعاي عرفه، توجه دادن به فضاي مناجات و آشناسازي جامعه با مفاهيم والاي آن، به يقين شروعي‌ست براي استعداديابي در جريان پرجوش و خروش محرم و عاشورا. شرح و بسط مطلب مي‌ماند براي بعد...
پی‌نوشت‌ها:
1 - در سرمقاله شماره 43 ماهنامه خيمه به اين مطلب اشاره‌اي شد.
2 - گرچه در ظاهر برخي اعمال ديني را کم‌اهميت جلوه مي‌دهند، مانند اذان و اقامه براي آماده‌سازي نمازگزار، در حالي که "اسرار الصلوة" اين‌گونه رفتارها را مهم و پررنگ مي‌داند.
3 - هنر سخنراني /استيفن اي لوکاس/ انتشارات رشد
4 - شيخ صدوق در کتاب "خصال" در تفسير حديث نبوي "لاتعادوا الايام فتعاديکم" (روزها را دشمن نداريد که آنها شما را دشمن خواهند داشت) نقل کرده است که امام علي النقي(ع) فرموده اند: روزها ما هستيم...يک‌شنبه امير المومنين است... و جمعه فرزند فرزندم است. که جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد.
5 - و در ادامه روايت آمده است که شنبه با نام رسول (ص) خداست. يک‌شنبه با نام علي و فاطمه (ع)، دوشنبه با نام حسنين (ع)، سه‌شنبه با نام حضرت سجاد، امام باقر و امام صادق (ع)، چهارشنبه با نام حضرت موسي‌بن‌جعفر، امام رضا، امام جواد و امام هادي (ع)، پنجشنبه با نام امام حسن عسگري (ع) و جمعه با نام حضرت مهدي (عج) است.
6 -علامه مجلسي/بحار الانوار/ج71/ص221 – محجة البيضاء /ج5/ص5
مولوي با اشاره به اين حديث در دفتر نخست مثنوي معنوي (تصحيح نيکلسون، ابيات 1951 ـ 55)، ابيات زير را سروده است:
گفت پيغمبر که نفحتهاي حق
اندرين ايام ميآرد سبق
گوش هش داريد اين اوقات را
در رباييد اين چنين نفحات را
نفحهاي آمد شما را ديد و رفت
هرکه را ميخواست جان بخشيد و رفت
نفحهاي ديگر رسيد آگاه باش
تا از اين هم وانماني خواجه تاش
جان آتش يافت زان آتش‌کشي
جان مرده يافت از وي جنبشي
7 - در دعاي کميل و دعاي فرج اين‌گونه آمده است.
8- ابن قولويه/کامل الزيارات/الباب السبعون ثواب زيارة الحسين عليه السلام يوم عرفة/ حدیث سوم: و عنهم، عن سعد، عن الهيثم بن ابى مسروق النهدى، عن على بن اسباط عن بعض اصحابنا عن ابى عبد الله عليه السلام قال: ان الله تبارك و تعالى يَبدَءُ بِالنَّظَرِ الى زُوارِ قَبرِ الحسَين عليه السلام عَشِيَّةَ عَرَفَة، قال: قلت: قَبل نَظَرَه ُلِاَهلِ الموقِف؟ قال: نَعم، قلت: كيف ذلك؟ قال: لِاَنَّ فِى اوُلئِكَ اَولادَ زِناً؛ وَ لَيسَ فِى هؤُلاءِ اَولادَ زِناً.
* اين يادداشت در شماره 46 ماهنامه خيمه چاپ شده است.
آنچه مسلم است تأثير زمينه‌ها و بسترهاي زماني به جهت ايجاد آمادگي روحي، برقراري يک نوع تمرکز در رفتار و فکر قبل از بروز و ظهور يک رفتار در قالب مناسک و آيين‌ها آن هم در ظرف زماني خاصّ خود است، تأثيري که گاه مقدمه را از ذي‌المقدمه «اصل رفتار» مهم‌تر مي‌نمايد.(2)
گرچه در علم ارتباطات در عوامل تأثير بر مخاطب به واژه‌اي با نام «موقعيت» برمي‌خوريم (3) ، اما شايد اشاره به برخي موارد آمده در متون ديني اهميت اين عامل را در تحکيم و تعميق يک رفتار در زمان خودش نمايان‌تر سازد.
از امام(ع) سؤال شد که معناي اين جمله چيست؟ "لاتُعادُّوا الاَيّامَ فَتَعادِّيکُم" (4)؛ روزها دشمني نکنيد که به مقابله برخواهند خواست و اما (ع) پاسخ دادند: منظور از روزها، ماييم و بعد نام روزها و خودشان را يک به يک شمردند.(5)
و در حديث آمده است: که همانا در روزهاي زندگي‌تان "نفحاتي" است. آگاه باشيد! و خود را بر سر راه آن نسيم‌هاي رحمت قرار دهيد.(6)
و در ادعيه که از معتبرترين متون ديني‌اند آمده است که "فِي هذِه اللّيلَةِ وَ فِي هذِه السّاعَةِ" و يا "اَلسّاعَةَ اَلسّاعَةَ اَلسّاعَةَ".(7)
به هر حال آنچه از مانند اين‌گونه تعابير ديني برمي‌آيد، اهميت زمان، ظرف رفتاري و موقعيت‌هاي مناسبتي‌ست. چيزي که واژه "اَلسّاعَة" را نه به معناي "حال" و نه به منظور "لحظه"، بلکه به مفهوم ايجاد يک ظرفيت عميق و وسيع – گرچه در بخشي از زمان به ظاهر کم و کوتاه و بسيار محدود – براي يک رفتار مقبول ديني بازآفريني مي‌کند. رفتاري که نيازمند يک زمينة رشد و گذر جامعه و فرد از آن ظرف زماني به عنوان پيش نياز براي حضور در آن موقعيت خاصّ ديگر است.
شايد اين مختصر را بتوان سرآغاز يک گونه نو‌انديشي در اصل «مناسبت‌ها» و «مناسک آييني» دانست؛ با اين نگاه مي‌توان انتظار داشت تمامي نهادها و متوليان فرهنگي، صاحبان پايگاه‌هاي ديني و مبلغان مذهبي که در ماه‌های محرم و صفر خود را در بهار فعاليت ديني و پاسداشت مجالس عزاداري و توسل مي‌بينند، چند گام جلوتر فضاسازي اجتماعي را با درک «روز عرفه» آغاز نمايند.
روزي که زيارت امام حسين(ع) با «مناجات» گره خورده است، چه آن که ما معتقديم اين موقعيت – که در متون ديني توجه خدا را به زائران کوي حسين(ع) قبل از زائران خانه‌اش دربردارد- (8) حکايت نوعي "بازخواني تفکر و عقيده" و لزوم آماده‌سازي براي درک عاشوراست.
و حرف آخر آنکه ترويج و گسترش دعاي عرفه، توجه دادن به فضاي مناجات و آشناسازي جامعه با مفاهيم والاي آن، به يقين شروعي‌ست براي استعداديابي در جريان پرجوش و خروش محرم و عاشورا. شرح و بسط مطلب مي‌ماند براي بعد...
پی‌نوشت‌ها:
1 - در سرمقاله شماره 43 ماهنامه خيمه به اين مطلب اشاره‌اي شد.
2 - گرچه در ظاهر برخي اعمال ديني را کم‌اهميت جلوه مي‌دهند، مانند اذان و اقامه براي آماده‌سازي نمازگزار، در حالي که "اسرار الصلوة" اين‌گونه رفتارها را مهم و پررنگ مي‌داند.
3 - هنر سخنراني /استيفن اي لوکاس/ انتشارات رشد
4 - شيخ صدوق در کتاب "خصال" در تفسير حديث نبوي "لاتعادوا الايام فتعاديکم" (روزها را دشمن نداريد که آنها شما را دشمن خواهند داشت) نقل کرده است که امام علي النقي(ع) فرموده اند: روزها ما هستيم...يک‌شنبه امير المومنين است... و جمعه فرزند فرزندم است. که جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد.
5 - و در ادامه روايت آمده است که شنبه با نام رسول (ص) خداست. يک‌شنبه با نام علي و فاطمه (ع)، دوشنبه با نام حسنين (ع)، سه‌شنبه با نام حضرت سجاد، امام باقر و امام صادق (ع)، چهارشنبه با نام حضرت موسي‌بن‌جعفر، امام رضا، امام جواد و امام هادي (ع)، پنجشنبه با نام امام حسن عسگري (ع) و جمعه با نام حضرت مهدي (عج) است.
6 -علامه مجلسي/بحار الانوار/ج71/ص221 – محجة البيضاء /ج5/ص5
مولوي با اشاره به اين حديث در دفتر نخست مثنوي معنوي (تصحيح نيکلسون، ابيات 1951 ـ 55)، ابيات زير را سروده است:
گفت پيغمبر که نفحتهاي حق
اندرين ايام ميآرد سبق
گوش هش داريد اين اوقات را
در رباييد اين چنين نفحات را
نفحهاي آمد شما را ديد و رفت
هرکه را ميخواست جان بخشيد و رفت
نفحهاي ديگر رسيد آگاه باش
تا از اين هم وانماني خواجه تاش
جان آتش يافت زان آتش‌کشي
جان مرده يافت از وي جنبشي
7 - در دعاي کميل و دعاي فرج اين‌گونه آمده است.
8- ابن قولويه/کامل الزيارات/الباب السبعون ثواب زيارة الحسين عليه السلام يوم عرفة/ حدیث سوم: و عنهم، عن سعد، عن الهيثم بن ابى مسروق النهدى، عن على بن اسباط عن بعض اصحابنا عن ابى عبد الله عليه السلام قال: ان الله تبارك و تعالى يَبدَءُ بِالنَّظَرِ الى زُوارِ قَبرِ الحسَين عليه السلام عَشِيَّةَ عَرَفَة، قال: قلت: قَبل نَظَرَه ُلِاَهلِ الموقِف؟ قال: نَعم، قلت: كيف ذلك؟ قال: لِاَنَّ فِى اوُلئِكَ اَولادَ زِناً؛ وَ لَيسَ فِى هؤُلاءِ اَولادَ زِناً.
* اين يادداشت در شماره 46 ماهنامه خيمه چاپ شده است.
