آرمان هیأت - نگاهی به کتاب «چاپ و نشر شیعه در لبنان»

کتاب «چاپ و نشر شیعه در لبنان» نوشته استفان رزینی و ترجمه محمد نوری است.

کتاب «چاپ و نشر شیعه در لبنان» نوشته استفان رزینی، پژوهشگر آلمانی، درباره چاپ و نشر شیعیان در لبنان و دلالت های اجتماعی- سیاسی این امر است.

نویسنده کتاب استاد دانشگاه آزاد برلین و از اسلام شناسان اجتماعی آلمانی است که به طور ویژه به تحقیق درباره شیعیان خاورمیانه مشغول است. از رزینی تا به امروز کتاب ها و مقالات متعددی درباره شیعیان به چاپ رسیده است.

وی آثار خود را به زبان های انگلیسی و آلمانی منتشر کرده است. کتاب «چاپ و نشر شیعه در لبنان»در سال 2000 به زبان انگلیسی در برلین منتشر شده و ظاهرا تنها به زبان فارسی ترجمه شده است.

این کتاب دارای ویژگی های جالب و منحصر به فردی است؛ مهم ترین امتیاز و انحصار آن شیوه تحقیق نویسنده در فراهم آوردن این اثر است.

نویسنده این کتاب که دارای اهلیت و توانایی لازم برای انجام چنین تحقیقی بوده، برای به سامان رساندن این کتاب، علاوه بر تحقیقات کتابخانه ای فراگیر و توزیع پرسشنامه ای حاوی پرسش هایی درباره فعالیتهای جاری، تعداد و نوع کارکنان، شعبه ها و دفاتر داخل و خارج لبنان، میزان همکاری با سایر ناشران و میزان صادرات در ماه توسط آن ناشران، ماه های زوئن تا سپتامبر 1997 را به تحقیق میدانی در میان ناشران شیعه لبنان و نیز مصاحبه با طیف وسیعی از ایشان گذرانده است.

کتاب «چاپ و نشرشیعه در لبنان» در نسخه اصلی خود دارای ملحقات و ضمایمی شامل آدرس و شماره تماس ناشران شیعه لبنان بوده که در ترجمه فارسی به دلائلی چند از جمله تغییر مدام شماره تلفن ها در بیروت حذف شده اند؛ کتاب حاضر دارای پیشگفتار، مقدمه، چهار فصل و یک فهرستواره است. این کتاب همچنین دارای مقدمه مفیدی از مترجم کتاب دکتر محمد نوری است.

رزینی در مقدمه کتاب ضمن اشاره قابل توجهی به اهمیت صنعت نشر در جهان اندیشه دارد؛ وی بر آن است که «چاپ و نشر و تولیدات عرضه شده در قالب کتاب و مجله، تاثیرات درونی قابل توجهی در فرایندهای اجتماعی و سیاسی دارد» (ص 11).

وی با اشاره به آمارهای نشر دینی در میان ناشران شیعه لبنانی، به اهمیت فوق العاده دین در میان شیعیان به منزله یک گفتمان باور دارد؛ بنا بر اشاره مولف، لبنان با داشتن تقریبا 70 ناشر و جمعیتی بالغ بر 3.1 میلیون نفر، بالاترین میزان سرانه ناشر را در سطح جهان را داراست.

شیعیان با در اختیار داشتن حدود 312 مرکز انتشاراتی، 45 درصد از سهم صنعت نشر را به خود اختصاص داده اند (ص 16-17) مولف کتاب اصولا ناشران شیعه را به گونه «حرفه ای» و «آرمان گرا» تقسیم می کند.

او اشاره می کند که ناشران نوع اول، اصولا نگاهی غیر دینی و نه البته لزوما ضد دینی به صنعت نشر دارند و تجارت را الگوی فعالیت انتشاراتی خود قرار داده اند؛ این ناشران بیشتر قبل از دهه 1980 تاسیس شده اند.

اما از نظر ناشران «آرمان گرا» اسلام «آموزه ای کلی و فراگیر است که برای همه ابعاد انسان و جامعه آموزه هایی دارد.» وی ناشران آرمان گرا را نیز به ناشران «جریان عمومی» (Mainstream) و ناشران «حاشیه ای» (Peripheral) تقسیم می کند. (ص 17-18)

بنابر تحقیقات استفان رزینی سابقه چاپ ماشینی حروف عربی به سده شانزدهم باز می گردد؛ اما شیعیان تا اوائل دهه 1950 در سطح وسیع به بازار نشر وارد نشدند.

از نظر مولف علت های این تاخیر فرهنگی، غیر از مسائل سیاسی، به روستایی بودن و بی سوادی فراگیر شیعیان لبنان نیز مربوط می شود؛ یکی از ناشرانی که رزینی با او به مصاحبه پرداخته، به این موضوع اشاره کرده که پایین بودن سود در صنعت چاپ و نشر باعث گردیده تا درگذشته تنها تاجران شیعه به این کار بپردازند (در صورتی که تاجران غیر شیعی صنایع دیگر را ترجیح می دادند و توانایی سرمایه گذاری در آن صنایع را نیز داشتند).

ناشران حرفه ای، که اغلب بین سال های 1950 و مقارن جنگ داخلی 1975، فعالیت خود را آغاز کردند، در مواردی فعالیت نشر به یک سنت خانوادگی برای این دسته از ناشران تبدیل شده است.

برخی از این ناشران منابع اسلامی و غالبا مربوط به اهل سنت را به علت فروش بالا در کشورهای سنی، منتشر می کنند؛ بنابر اشاره مترجم این اثر، آقای دکتر محمد نوری، ناشران حرفه ای شیعه دارای هفت ویژگی متمایز هستند:
1 – تعلق به دوره قبل از خیزش اسلامی در لبنان و منطقه خاورمیانه
2 – عدم وجود خاستگاه ترویج جریان های دینی و مذهبی
3 – دارای بودن هدف صرف افزایش سود از طریق چاپ ونشر
4 – (در صورت وجود) وجود دغدغه فرهنگی و نه دینی در میان مدیران آنها
5- چاپ کتابهای غیر دینی در کنار کتاب های مذهبی
6 – شیعه شناسنامه ای بودن مدیران آنها و دوری از آموزه های شیعی متعارف و عرف عملی مذهب
7– استقرار در غرب بیروت و برخی در جنوب بیروت در منطقه ضاحیه (ص 36)

طبق برآورد رزینی 136 شرکت انتشاراتی را می توان ناشر شیعی آرمان گرا دانست؛ وی ناشران «آرمانگرای جریان غالب» را آن دسته از ناشران می داند که «دارای خط مشی ترویج آرمان های اسلامی اند و حوزه فعالیت آنها محدود به مرزهای خاص فرهنگی نیست» (ص 43) در برابر وی 41 ناشر «آرمان گرای حاشیه ای» را نیز تشخیص میدهد که اغلب در پی ترویج افکار برخی شخصیت های ویژه (بیشتر آیت الله سید محمد شیرازی و جنبش امل) هستند. رزینی دو سوم ناشران شیعه را «آرمانگرا» می داند. (ص 59)

از نظر رزینی، وضع اقتصادی ناشران آرمان گرای شیعه اساسا ارتباط مهمی با اوضاع سیاسی لبنان دارد؛ با این وصف بازار فروش آثار ناشران شیعی اساسا بی ثبات است.

وجود ممیزی در کشورهای عربی، ممانعت حزب بعث از صادرات کتاب های ناشران آرمانگرای شیعی (عراق در گذشته مهم ترین خریدار کتابهای شیعه بوده است)، عدم رعایت حقوق نشر در بازار کتاب عرب، مهم ترین مشکلات کلان صنعت چاپ و نشر در لبنان است. رزینی در پایان به نکته مهمی اشاره می کند : «کتاب های اسلامی و آرمان گرا [در لبنان] هنوز هم ارزان تر از سایر کتابها عرضه می شوند». (ص 82)

مولف در بخش های بعدی کتاب به طرح مباحثی درباره «جنبش های اسلامی شیعه در دوره معاصر» خصوصا تاثیر فراگیر سید محمدباقر صدر و سید محمد شیرازی در میان شیعیان لبنان پرداخته است.

وی بر تاثیر وسیع اندیشه های آیت الله سید محمد باقر صدر درمیان گروه های لبنانی تاکید بسیار دارد؛ وی بر آن است که «در زبان سیاسی و دینی، حتی حزب الله که آیت الله خمینی و آیت الله خامنه ای یا دیگر مراجع سیاسی را رسماً به عنوان قطب قبول دارند، ولی عملاً از سید محمدباقر صدر تاثیر فکری پذیرفته اند». (ص 83)

فصل پایانی شامل اطلاعات شناسنامه ای مربوط به 312 ناشر و موسسه انتشاراتی مستقر در لبنان است که مسلمانان شیعه آنها را اداره می کنند.

66 مورد از آنها در طبقه «ناشران حرفه ای» قرار میگیرند؛ 138 مورد از آنها آرمان گرا هستند و 108 مورد را نیز به علت عدم وجود اطلاعات متقن نمی توان در هیچ یک از گروههای پیشین جای داد.

رزینی درباره هر یک از این ناشران زمان تاسیس، موضوعات کتاب ها، احیانا سرپرست ناشر، حوزه های اصلی توزیع آثار و موسسات مرتبط را ذکر کرده است. این کتاب دارای فهرستواره فارسی و عربی است.