کد مطلب : ۱۲۷۲۶
گفت‌وگو با حجت‌الاسلام ادیب یزدی درباره مجالس مذهبی زنانه
نباید صدای زیبا معیار انتخاب باشد
مناسک- ملیحه پژمان: اين روزها بحث‌هاي مختلفي در مجالس مذهبي خانم‌ها مطرح مي‌شوند؛ از آن جمله نقل احاديث مختلف و انتساب آنها به امامان معصوم (ع)، اما اين احاديث چقدر صحت دارند و وظيفة خانم‌هايي که به عنوان سخنران در مجالس مذهبي نقل حديث مي‌کنند، چيست؟ ضمن اينکه در جامعة شيعي با پشتوانة غني و قوي حضرات معصومين (ع) و علماي بزرگ اسلام، جايي براي ايراد احاديث جعلي وجود ندارد. براي بررسي بهتر اين مسئله، گفت‌وگويي کرديم با حجت‌الاسلام اديب يزدي، پژوهشگر و مدير مجتمع فرهنگي بلال صداوسيما که در ادامه مي‌خوانيد.
اديب يزدي در مقدمه‌اي به تشريح جايگاه حديث‌شناسي پرداخت و افزود: «از ظهور اسلام نزديک به ۱۵ قرن می‌گذرد هر قدر فاصلة زمانی از ظهور خورشید عالم تاب بیشتر شود، بدیهی است دستیابی به منابع اصیل و غنی معارف اسلامی دشوارتر می‌شود. این فاصلة زمانی موجب شده است که نسل‌های آينده برای درک حقایق اسلام ناب دچار سردرگمی‌های بیشتری شوند و ما نيازمند تلاش بیشتری برای دستیابی به اسلام ناب باشیم؛ بر همین اساس علمای بزرگوار عالم اسلام علمی را به نام علم رجال یا علم محدث‌شناسی يعني کسانی که حدیثی را از قول حضرات معصومین (ع) نقل مي‌کنند به وجود آورده‌اند.
علم رجال تحقیقات گسترده و جانانه‌ای دارد و می‌تواند به میزان وثاقت محدث و محدثین پی ببرد؛ البته علم رجال از ابتکارات جالب علمای اسلام است و علمی است تلفیق شده از علم تاریخ و نسب‌شناسی که برای دریافت میزان وثاقت محدثین سایر فاکتورها، نشانه‌ها و ضوابط را هم در نظر گرفته است تا بتواند صحت روایات را از زوات محدثین ارجمند ارزیابی کند.
مدير مجتمع فرهنگي بلال در ادامه خاطرنشان کرد: «وقتی انسان می‌خواهد خبری را نقل کند ممکن است دقت کافی نداشته باشد که در اين صورت حتی یک واو استیناف و يک با یا ط قسم معنی روایت را به کلی تغيير می‌دهد؛ البته در کنار علم رجال، علم حدیث، علم درایه و علم روایه هم جعل شده است که همه اینها را علمای بزرگوار به شدت و با دقت خاصی بررسی می‌کنند. به ويژه یک سنت بسیار پسندیده‌ای در بين علمای بزرگوار ما وجود دارد که به شاگردان خود دقت کافی مي‌کنند و شاگردی که از نظر تقوای در کلام، بیان و نقل، درجة بالا و شايسته‌اي داشته باشد، اجازه حديث مي‌دهند. اين اجازة حديثي، سنتي است که در حال حاضر هم در حوزه‌هاي علمية ما رايج است؛ مثلاً حضرت امام (ره) اجازة روايت از مرحوم حاج شيخ عباس قمي داشت.
مرحوم حاج شيخ عباس از علماي بزرگوار باتقوا و محدثين بزرگ روزگار خود بود، ضمن اينکه ايشان هم از استاد بزرگ خود مرحوم ميرزا حسين نوري اجازة حديث داشتند، خود حاجي نوري از علامة دهکردي که از علماي بزرگ و محدثين گرانقدر است اجازة حديث داشتند و معمولاً اين اجازه‌ها منتسب مي‌شد به يکي از معصومين (ع)، يعني محدث نوري اجازة حديث از دهکردي داشته است و دهکردي از استاد بزرگوار خود شيخ انصاري و شيخ انصاري از استاد بزرگ خود مرحوم سيدمهدي بحرالعلوم و همين‌طور ادامه پيدا مي‌کند تا مي‌رسد به وجود مبارک امام صادق (ع)، يعني دقيقاً مثل همان حسب‌شناسي و نسب‌شناسي که آقايان سادات در علم انساب دارند.
وي ادامه داد: بنابراين اين طور نيست که هر حديثي که قال‌الصادق يا قال‌الباقر باشد، قابل نقل است! ضمن اينکه متأسفانه ما در طول تاريخ دچار امواج توطئه‌هايي بوديم که گه‌گاه مي‌آمدند و همة اعتقادات مسلمانان و به ويژه اعتقادت شيعي را مورد هجمة بي‌رحمانة خود قرار مي‌دادند. وي با اشاره به حضور موجي از اسرائيليات در احاديث شيعي افزود: در طول تاريخ چندين دوره امواج فتنة خبري و روايي داشتيم که هر چقدر محقق به امواج فتنه‌هاي روايي آگاه باشد و تاريخ را بهتر بداند و ريشه اعتقادي شيعي و الهي را بيشتر بشناسند، بهتر مي‌تواند احاديث جعلي، اسرائيليات و خبرهاي دروغين که در خبرهاي واقعي و راستين ما وارد شده است را شناسايي کند، البته علوم متعددي مکلف امر تبري روايات ما هستند و اين علوم روايات را پاک مي‌کنند، اما اگر کسي فاقد آن علوم باشد، صلاحيت براي بيان حتي يک حديث را هم ندارد.
اين پژوهشگر و کارشناس ديني اضافه کرد: حضرات و علماي بزرگوار ما با صرف هزينه‌هاي فراوان اين علوم را پايه‌گذاري کرده‌اند و کساني که متعرض به ترک اين علوم مي‌شوند قبل از آن بايد علوم ديگري را فرا گرفته باشند؛ يعني با استعداد و آمادگي قبلي وارد درک حقيقت علم رجال، روايه و درايه شوند. به ويژه از حيث تقوا و پاکدامني در حدي باشند که به هيچ وجه دچار نفسانيات و تمايلات نفساني نشوند. اگر محقق بخواهد روايتي که متضاد با تمايلات نفساني‌اش است را روايت کند بايد از اصلاح خود که خيلي تقوا نياز دارد، شروع کند، برعکس اگر بخواهد روايتي که مطابق ميل خود است ولي از نظر سند اشکال دارد را به صورت يک سند کاملاً مبرا از هر اشکالي بيان کند اين محل بي‌تقوايي و دوري از رضاي پروردگار عالميان است؛ بنابراين محدث بايد از نهايت اتقان در بيان و عمل و از نهايت تقوا و پرهيزکاري برخوردار باشد.
با نگاه به زندگاني حاج شيخ عباس قمي مي‌بينيد که ايشان علاوه بر امام‌المحدثين در روزگار خود، امام‌المتقين هم بودند؛ بنابراين روايت بايد از جانب متقين، تقواپيشگان و خداترسان نقل شود تا مورد وثوق و عمل حضرات علماي اعلام قرار بگیرد که ایشان به آن روايت اعتماد کنند و در فتواي خود دخالت دهند.
حجت‌الاسلام اديب يزدي تأکيد کرد: این طور نیست هر کس روايتي را نقل کرد فکر کند اين روايت قابل استناد و عمل است، بلکه باید هزار لايه را عبور کند تا مورد اعتماد و توجه حضرات علماي موثق و مراجع عظام قرار گیرد و بعد آن را مورد بررسي قرار دهند و به حقيقت برسند. مثلاً حضرت آيت‌الله گلپايگاني (ره) در روايت لاضرار چه غوغايي کردند گاهي روي روايتی يک سال بحث سندي و بعد بحث محتوايي می‌کردند.
وي خاطرنشان کرد که روايت همچون درياي بيکراني است که هر کسی نمي‌تواند در آن غواصي کند. شيعه تا سال ۳۲۹ با عصمت و معصومین (ع) ارتباط داشته و همین سال آغاز غيبت کبراي حضرت صاحب‌الزمان (عج) است؛ بنابراين شيعه انبوهي از روايات که حدود يک ميليون روايت است را در اختیار دارد؛ ضمناً رواياتي که در اختيار ماست تقريباً ۳۰ برابر روایات اهل سنت است. اهل شيعه به علم رجال، روايه، درايه و علم حديث بيشتر اهميت مي‌دهد؛ زیرا هم تعداد روايات آن بيشتر است و هم باید علم درايه و روايه را در کنار فقه و اصول با آن همه اهميتش قرار بدهند تا به فتاواي واقعي دست پیدا کرده و احکام الهي را از انبوه روايات استخراج کنند. اهل سنت نيازمند اين تفحص و وقت‌گذاری نيستند؛ آنها فقط به روايت پيغمبر اکرم (ص) که بيشتر از ۳۰ هزار روايت نيست اعتماد مي‌کنند؛ بنابراین به مراتب کار شيعه سخت‌تر است.
حجت‌الاسلام ادیب یزدی معتقد بود که با اين اوصاف وظيفه خانم‌هاي سخنران بسيار خطير و سنگين می‌شود. وی افزود: با دقتي که در نقل روايات شده است ديگر معنا ندارد اشخاص غيرمتخصص رواياتي را براي مردم نقل کنند. من تأکيد مي‌کنم نقل اين روايات بدون مستندات و اذن مراجع بزرگوار جايز نيست و ممکن است موجب انحراف مردم شود؛ مثلاً بنده روايتي از قول پيغمبر اکرم (ص) خواندم که ایشان به عموي بزرگوارشان عباس (ع) فرمودند که عموجان در دين من هيچ زن و مرد مسلماني حق عقيم و نازا کردن خود را ندارد. این روایت کاملاً درست است؛ ولي اگر ما اين روايت را در جایی خواندیم بايد به آن عمل کنيم و آن را به استحضار مردم برسانيم؟ هرگز.
اين روايت بايد در دستگاه فتوا قرار گیرد و از نظر مدلول و سند و ... پالايش شود. روايتي که فتوا بر آن صادر نشود عملی نیست، البته منظورم این نیست که فتواي مراجع ما از لحاظ عصمت از روايت و از صادرکنندة آن بالاتر است، بلکه منظورم این است که روايات در بدايت عمر عملی نیستند و بايد در دستگاه استطاع، فتوا و در ذهن مجتهد عظيم شيعه و مراجع عظام تقليد قرار گيرند تا مصالح و مفاسد، زمان و مکان و شرايط آن مورد ارزيابي قرار گیرد. فتوا به مراتب از نقل يک روايت و شأنش بالاتر است به همین علت ما باید مقلد باشيم.
وي افزود: از دوستان، خواهران و برادرانی که فعالیت روايي می‌کنند، خواهش می‌کنم با دفتر مراجع تقليد به ویژه دفتر مقام معظم رهبري در ارتباط باشند و فتواهای ایشان در مورد مسائل مختلف را دریافت کنند؛ این فتواها اهميت دارند، چون مجتهد و مرجع این روايات را خوانده و در ذهن خود ريخته و ماحصل آن فتوايي است که مرجع ارائه مي‌کند.
حجت‌الاسلام اديب يزدي همچنین درباره نقل حدیث توسط خانم‌های جلسه‌ای گفت: «نقل حديث مهم نيست، بلکه استنباط از حدیث و اینکه آیا این حدیث، احادیث ناسخ ندارد و احادیث دیگری در تضاد با او یا تناقض یا تباین با او وجود ندارد، مهم است. این ساده‌انگاری است که روایتی را بخوانیم و کاملاً تسلیم آن شویم. منظورم روایت اخلاقی نیست؛ مثلاً شما غیبت کنید یا نماز نخوانید چه اتفاقی برای شما مي‌افتد؟ تبعیت از روایت اخلاقی اشکالی ندارد.
سرتاسر نهج‌البلاغه دارای روایت اخلاقی است، زیرا متقین را ترغیب و اهل معصیت را تهدید می‌کند، اما روایاتی که جنبة عملیاتی دارند؛ مثلاً مردم را به رفتاري ویژه در یک شرایط خاص و به انجام عملی دعوت کنند و بوی فتوا از رفتار و بیانات ما برآید در اين صورت باید به مراجع بزرگوار و تقلید مراجعه کنيم، وگرنه هر کسی از خود حرفی درمي‌آورد و جامعه به انحراف کشيده مي‌شود. ما باید از این انحراف جلوگيري کنيم، به ويژه از جلساتی که محتوای علمی ندارند و زیر نظر استادان فن ارائه نمی‌شوند و بدیهی است که از این جلسات هزار مفسدة فکری و رفتاری به دست مي‌آيد که مقدمة گناهان بسیار خواهد بود.
وي افزود: من از این شرایط به خدا پناه می‌برم. خانم‌هایی که در مجالس بانوان سخنرانی مي‌کنند باید آبدیده و مورد تأیید نهادهای قدرتمند و قاهر باشند و این طور نباشد که هر کس دو روایت و يک روضه خواند و صدای قشنگي هم داشت، عده‌ای را در اطراف خود جمع کند و سخناني از خود تحت عنوان حديث دربیاورد که بعد از مدت‌ها خانم‌هاي شرکت‌کننده متوجه شوند اطلاعاتي به دست نياورده‌اند به جز انحراف، بیچارگی و وقت‌کشی، اما اگر در مکتب یک خواهر آراستة، فهیمة، عالمه و زحمت‌کشیده شرکت کنند اطلاعات عالی دینی، مذهبی، تفسیری، تاریخی، فقهی و اصولی بسياري کسب و بعد از مدتي خود راه هدایت‌یابی را پیدا خواهند کرد.
اديب يزدي در مقدمه‌اي به تشريح جايگاه حديث‌شناسي پرداخت و افزود: «از ظهور اسلام نزديک به ۱۵ قرن می‌گذرد هر قدر فاصلة زمانی از ظهور خورشید عالم تاب بیشتر شود، بدیهی است دستیابی به منابع اصیل و غنی معارف اسلامی دشوارتر می‌شود. این فاصلة زمانی موجب شده است که نسل‌های آينده برای درک حقایق اسلام ناب دچار سردرگمی‌های بیشتری شوند و ما نيازمند تلاش بیشتری برای دستیابی به اسلام ناب باشیم؛ بر همین اساس علمای بزرگوار عالم اسلام علمی را به نام علم رجال یا علم محدث‌شناسی يعني کسانی که حدیثی را از قول حضرات معصومین (ع) نقل مي‌کنند به وجود آورده‌اند.
علم رجال تحقیقات گسترده و جانانه‌ای دارد و می‌تواند به میزان وثاقت محدث و محدثین پی ببرد؛ البته علم رجال از ابتکارات جالب علمای اسلام است و علمی است تلفیق شده از علم تاریخ و نسب‌شناسی که برای دریافت میزان وثاقت محدثین سایر فاکتورها، نشانه‌ها و ضوابط را هم در نظر گرفته است تا بتواند صحت روایات را از زوات محدثین ارجمند ارزیابی کند.
مدير مجتمع فرهنگي بلال در ادامه خاطرنشان کرد: «وقتی انسان می‌خواهد خبری را نقل کند ممکن است دقت کافی نداشته باشد که در اين صورت حتی یک واو استیناف و يک با یا ط قسم معنی روایت را به کلی تغيير می‌دهد؛ البته در کنار علم رجال، علم حدیث، علم درایه و علم روایه هم جعل شده است که همه اینها را علمای بزرگوار به شدت و با دقت خاصی بررسی می‌کنند. به ويژه یک سنت بسیار پسندیده‌ای در بين علمای بزرگوار ما وجود دارد که به شاگردان خود دقت کافی مي‌کنند و شاگردی که از نظر تقوای در کلام، بیان و نقل، درجة بالا و شايسته‌اي داشته باشد، اجازه حديث مي‌دهند. اين اجازة حديثي، سنتي است که در حال حاضر هم در حوزه‌هاي علمية ما رايج است؛ مثلاً حضرت امام (ره) اجازة روايت از مرحوم حاج شيخ عباس قمي داشت.
مرحوم حاج شيخ عباس از علماي بزرگوار باتقوا و محدثين بزرگ روزگار خود بود، ضمن اينکه ايشان هم از استاد بزرگ خود مرحوم ميرزا حسين نوري اجازة حديث داشتند، خود حاجي نوري از علامة دهکردي که از علماي بزرگ و محدثين گرانقدر است اجازة حديث داشتند و معمولاً اين اجازه‌ها منتسب مي‌شد به يکي از معصومين (ع)، يعني محدث نوري اجازة حديث از دهکردي داشته است و دهکردي از استاد بزرگوار خود شيخ انصاري و شيخ انصاري از استاد بزرگ خود مرحوم سيدمهدي بحرالعلوم و همين‌طور ادامه پيدا مي‌کند تا مي‌رسد به وجود مبارک امام صادق (ع)، يعني دقيقاً مثل همان حسب‌شناسي و نسب‌شناسي که آقايان سادات در علم انساب دارند.
وي ادامه داد: بنابراين اين طور نيست که هر حديثي که قال‌الصادق يا قال‌الباقر باشد، قابل نقل است! ضمن اينکه متأسفانه ما در طول تاريخ دچار امواج توطئه‌هايي بوديم که گه‌گاه مي‌آمدند و همة اعتقادات مسلمانان و به ويژه اعتقادت شيعي را مورد هجمة بي‌رحمانة خود قرار مي‌دادند. وي با اشاره به حضور موجي از اسرائيليات در احاديث شيعي افزود: در طول تاريخ چندين دوره امواج فتنة خبري و روايي داشتيم که هر چقدر محقق به امواج فتنه‌هاي روايي آگاه باشد و تاريخ را بهتر بداند و ريشه اعتقادي شيعي و الهي را بيشتر بشناسند، بهتر مي‌تواند احاديث جعلي، اسرائيليات و خبرهاي دروغين که در خبرهاي واقعي و راستين ما وارد شده است را شناسايي کند، البته علوم متعددي مکلف امر تبري روايات ما هستند و اين علوم روايات را پاک مي‌کنند، اما اگر کسي فاقد آن علوم باشد، صلاحيت براي بيان حتي يک حديث را هم ندارد.
اين پژوهشگر و کارشناس ديني اضافه کرد: حضرات و علماي بزرگوار ما با صرف هزينه‌هاي فراوان اين علوم را پايه‌گذاري کرده‌اند و کساني که متعرض به ترک اين علوم مي‌شوند قبل از آن بايد علوم ديگري را فرا گرفته باشند؛ يعني با استعداد و آمادگي قبلي وارد درک حقيقت علم رجال، روايه و درايه شوند. به ويژه از حيث تقوا و پاکدامني در حدي باشند که به هيچ وجه دچار نفسانيات و تمايلات نفساني نشوند. اگر محقق بخواهد روايتي که متضاد با تمايلات نفساني‌اش است را روايت کند بايد از اصلاح خود که خيلي تقوا نياز دارد، شروع کند، برعکس اگر بخواهد روايتي که مطابق ميل خود است ولي از نظر سند اشکال دارد را به صورت يک سند کاملاً مبرا از هر اشکالي بيان کند اين محل بي‌تقوايي و دوري از رضاي پروردگار عالميان است؛ بنابراين محدث بايد از نهايت اتقان در بيان و عمل و از نهايت تقوا و پرهيزکاري برخوردار باشد.
با نگاه به زندگاني حاج شيخ عباس قمي مي‌بينيد که ايشان علاوه بر امام‌المحدثين در روزگار خود، امام‌المتقين هم بودند؛ بنابراين روايت بايد از جانب متقين، تقواپيشگان و خداترسان نقل شود تا مورد وثوق و عمل حضرات علماي اعلام قرار بگیرد که ایشان به آن روايت اعتماد کنند و در فتواي خود دخالت دهند.
حجت‌الاسلام اديب يزدي تأکيد کرد: این طور نیست هر کس روايتي را نقل کرد فکر کند اين روايت قابل استناد و عمل است، بلکه باید هزار لايه را عبور کند تا مورد اعتماد و توجه حضرات علماي موثق و مراجع عظام قرار گیرد و بعد آن را مورد بررسي قرار دهند و به حقيقت برسند. مثلاً حضرت آيت‌الله گلپايگاني (ره) در روايت لاضرار چه غوغايي کردند گاهي روي روايتی يک سال بحث سندي و بعد بحث محتوايي می‌کردند.
وي خاطرنشان کرد که روايت همچون درياي بيکراني است که هر کسی نمي‌تواند در آن غواصي کند. شيعه تا سال ۳۲۹ با عصمت و معصومین (ع) ارتباط داشته و همین سال آغاز غيبت کبراي حضرت صاحب‌الزمان (عج) است؛ بنابراين شيعه انبوهي از روايات که حدود يک ميليون روايت است را در اختیار دارد؛ ضمناً رواياتي که در اختيار ماست تقريباً ۳۰ برابر روایات اهل سنت است. اهل شيعه به علم رجال، روايه، درايه و علم حديث بيشتر اهميت مي‌دهد؛ زیرا هم تعداد روايات آن بيشتر است و هم باید علم درايه و روايه را در کنار فقه و اصول با آن همه اهميتش قرار بدهند تا به فتاواي واقعي دست پیدا کرده و احکام الهي را از انبوه روايات استخراج کنند. اهل سنت نيازمند اين تفحص و وقت‌گذاری نيستند؛ آنها فقط به روايت پيغمبر اکرم (ص) که بيشتر از ۳۰ هزار روايت نيست اعتماد مي‌کنند؛ بنابراین به مراتب کار شيعه سخت‌تر است.
حجت‌الاسلام ادیب یزدی معتقد بود که با اين اوصاف وظيفه خانم‌هاي سخنران بسيار خطير و سنگين می‌شود. وی افزود: با دقتي که در نقل روايات شده است ديگر معنا ندارد اشخاص غيرمتخصص رواياتي را براي مردم نقل کنند. من تأکيد مي‌کنم نقل اين روايات بدون مستندات و اذن مراجع بزرگوار جايز نيست و ممکن است موجب انحراف مردم شود؛ مثلاً بنده روايتي از قول پيغمبر اکرم (ص) خواندم که ایشان به عموي بزرگوارشان عباس (ع) فرمودند که عموجان در دين من هيچ زن و مرد مسلماني حق عقيم و نازا کردن خود را ندارد. این روایت کاملاً درست است؛ ولي اگر ما اين روايت را در جایی خواندیم بايد به آن عمل کنيم و آن را به استحضار مردم برسانيم؟ هرگز.
اين روايت بايد در دستگاه فتوا قرار گیرد و از نظر مدلول و سند و ... پالايش شود. روايتي که فتوا بر آن صادر نشود عملی نیست، البته منظورم این نیست که فتواي مراجع ما از لحاظ عصمت از روايت و از صادرکنندة آن بالاتر است، بلکه منظورم این است که روايات در بدايت عمر عملی نیستند و بايد در دستگاه استطاع، فتوا و در ذهن مجتهد عظيم شيعه و مراجع عظام تقليد قرار گيرند تا مصالح و مفاسد، زمان و مکان و شرايط آن مورد ارزيابي قرار گیرد. فتوا به مراتب از نقل يک روايت و شأنش بالاتر است به همین علت ما باید مقلد باشيم.
وي افزود: از دوستان، خواهران و برادرانی که فعالیت روايي می‌کنند، خواهش می‌کنم با دفتر مراجع تقليد به ویژه دفتر مقام معظم رهبري در ارتباط باشند و فتواهای ایشان در مورد مسائل مختلف را دریافت کنند؛ این فتواها اهميت دارند، چون مجتهد و مرجع این روايات را خوانده و در ذهن خود ريخته و ماحصل آن فتوايي است که مرجع ارائه مي‌کند.
حجت‌الاسلام اديب يزدي همچنین درباره نقل حدیث توسط خانم‌های جلسه‌ای گفت: «نقل حديث مهم نيست، بلکه استنباط از حدیث و اینکه آیا این حدیث، احادیث ناسخ ندارد و احادیث دیگری در تضاد با او یا تناقض یا تباین با او وجود ندارد، مهم است. این ساده‌انگاری است که روایتی را بخوانیم و کاملاً تسلیم آن شویم. منظورم روایت اخلاقی نیست؛ مثلاً شما غیبت کنید یا نماز نخوانید چه اتفاقی برای شما مي‌افتد؟ تبعیت از روایت اخلاقی اشکالی ندارد.
سرتاسر نهج‌البلاغه دارای روایت اخلاقی است، زیرا متقین را ترغیب و اهل معصیت را تهدید می‌کند، اما روایاتی که جنبة عملیاتی دارند؛ مثلاً مردم را به رفتاري ویژه در یک شرایط خاص و به انجام عملی دعوت کنند و بوی فتوا از رفتار و بیانات ما برآید در اين صورت باید به مراجع بزرگوار و تقلید مراجعه کنيم، وگرنه هر کسی از خود حرفی درمي‌آورد و جامعه به انحراف کشيده مي‌شود. ما باید از این انحراف جلوگيري کنيم، به ويژه از جلساتی که محتوای علمی ندارند و زیر نظر استادان فن ارائه نمی‌شوند و بدیهی است که از این جلسات هزار مفسدة فکری و رفتاری به دست مي‌آيد که مقدمة گناهان بسیار خواهد بود.
وي افزود: من از این شرایط به خدا پناه می‌برم. خانم‌هایی که در مجالس بانوان سخنرانی مي‌کنند باید آبدیده و مورد تأیید نهادهای قدرتمند و قاهر باشند و این طور نباشد که هر کس دو روایت و يک روضه خواند و صدای قشنگي هم داشت، عده‌ای را در اطراف خود جمع کند و سخناني از خود تحت عنوان حديث دربیاورد که بعد از مدت‌ها خانم‌هاي شرکت‌کننده متوجه شوند اطلاعاتي به دست نياورده‌اند به جز انحراف، بیچارگی و وقت‌کشی، اما اگر در مکتب یک خواهر آراستة، فهیمة، عالمه و زحمت‌کشیده شرکت کنند اطلاعات عالی دینی، مذهبی، تفسیری، تاریخی، فقهی و اصولی بسياري کسب و بعد از مدتي خود راه هدایت‌یابی را پیدا خواهند کرد.
