آرمان هیأت - مصاحبه با سعید ذهنی آهنگساز و رهبر ارکستر «هلال کاروان» (2)

مصاحبه با سعید ذهنی آهنگساز و رهبر ارکستر «هلال کاروان» (2)

«هلال کاروان» در 5 قطعه تنظیم شده و نکته جالب آن به هم آمیزی حماسه و نوحه است و حضور قدرتمند ارکستر در رساندن توأمان این دو؛ به خصوص آن‌جا که در قطعه اول، امام خبر شهادت مسلم بن عقیل را می‌شنود و سرگروه مداحان، نوحه‌ای برای او می‌خواند و بعد به همراه تمامی سازها به مصمم شدن حرکت کاروان امام به کوفه می‌رسیم. و ریتمی حماسی را پی می‌گیریم.

* برای بعضی‌ها این ذهنیت پیش‌ می‌آید که چون هنوز ارکستر سمفونیک سرو و سامان پیدا نکرده، هرکسی هر کاری را ساخته، ترجیح داده با این ارکستر اجرا کند.
سعید ذهنی: اگر کارشناسان موسیقی این اثر را ببینند، فکر نمی‌کنم این‌گونه برداشت کنند. ارکستر سمفونیک با همه خستگی‌هایی که بچه‌ها دارند و همه مشکلاتی که در حقوق آن‌ها پیش آمده، همکاری بسیار خوبی با من داشتند و با من همدل شدند.

واقعیت این است که ساز چیز فرمایشی نیست. اگر قطعه‌ای را بنویسید و دل نوازنده همراه نباشد، تاثیرگذار نخواهد بود. احساس می‌کنم که اجرای این کار باعث شده که ارکستر کمی هم تکان بخورد.

* چه شد که از نوازندگان مهمان استفاده کردید؟
سعید ذهنی: این کار را ما پیشنهاد دادیم، معاونت هنری وزارت ارشاد هم استقبال کرد، در ارکستر مطرح شد و بعضی از دوستان مثل آقای ارسلان کامکار - که از دوستان صمیمی من است و 18 سال برای من ساز زده - گفتند که علاقه‌مند به حضور نیستند.

* دلیلشان چه بود؟
سعید ذهنی: شاید واکنش صنفی به وضعیت ارکستر یا هر چیز دیگری بوده است. غیر از آقای کامکار، اکثر نوازنده‌های ارکستر در این کار حضور دارند. قرار هم نبوده که از همه نوازنده‌های ارکستر استفاده کنیم. در بروشور هم ذکر کرده‌ایم که با همکاری تعدادی از نوازندگان ارکستر سمفونیک که در واقع تبدیل شد به شرکت بخش عمده‌ای از این ارکستر.

* فکر می‌کنید اگر می‌خواستید کار دیگری را اجرا کنید همین قدر از شما حمایت می‌شد؟
سعید ذهنی: من یک احساسی دارم؛ نه خیلی آدم خوشبین بی‌منطقی هستم و نه بی‌جهت بدبین. احساس می‌کنم که مسئولان و بخصوص معاونت فرهنگی وزارت ارشاد ـ آقای ایمانی خوشخو ـ در حال باز کردن فضای موسیقی کشور هستند. نگاهی که در حال حاضر وجود دارد، نگاهی مثبت و روشن است.

از ورود تماشاگر و نوع تماشاگر در این کار می‌شود حدس زد که هیچ تفاوتی برای آن‌ها قائل نشده و محدودیتی هم به وجود نیاورده‌ایم. حتی بعضی از تماشاگران بعد از خاتمه کار صلوات می فرستادند. ما چیزی ر اتحمیل نکردیم.

* خب، این را که نمی‌توانستید تحمیل کنید.
سعید ذهنی: چرا، تمهیداتی وجود دارد که فضا را به تماشاگر تحمیل کنیم، اما ما این کار را نکردیم. در مورد سئوالتان نکته‌ای را بگویم؛ آرزوی من این است که این اتفاق بیفتد و وقتی اجرای کارهای دیگر را پیشنهاد می‌دهیم، تا همین اندازه پای آن بایستند اما در درجه اول وظیفه ما این است که کارکردهای موسیقی را در بخش ارزشی با معیارهایی که نظام روی آن‌ها حساسیت دارد مشخص کنیم.

این دسته از کارها می‌تواند فضا را برای کارهای دیگر هم آماده کند. الان نگرش به موسیقی نه فقط در مورد این کار بلکه به طور کلی در حال تغییر است. من این را حس می‌کنم. برای این کار با خیلی از آدم‌های بزرگ سیاستگذار فرهنگی صحبت کردم. امیدوارم که این کارها راه را باز کند و خیلی خوشبین هستم که اگر دوستان ما با ایده‌های تازه‌تر و خلاقیت‌های بهتر وارد عرضه شوند، این اتفاق می‌افتد.

* احساس می‌شد صدای آقای حاج محمد سراج زیاد با ارکستر هماهنگ نیست.
سعید ذهنی: اصالت این نوع خواندن در همین است. وقتی کنتراست بین صدای ژوست کر و آواز آنکارد شده سنتی را کنار این نوع صدا بگذاریم، پارادوکسی به وجود می‌آید که زیباست. قرار نیست مداحان خیلی ژوست بخوانند ولی تونیک را نگه می‌دارند؛ هم رنگ و بوی آواز مذهبی ما حفظ شده و هم این آواز در خدمت ارکستر است.

گروه کر نمی‌توانست کار مداحان را انجام دهد؟
سعید ذهنی: نه، هرگز نمی‌توانست با طبیعت مداحان این کار را انجام دهد. به همان ترتیب که مداحان هم نمی‌توانند کار گروه کر را انجام دهند.

* از آیه‌های قرآنی هم در برخی قطعات استفاده کردید که به نوعی ترکیب موسیقی عربی در ارکستر بود.
سعید ذهنی: موسیقی دینی و اسلامی اگر وجود دارد، همان موسیقی است که از بادیه‌نشین‌های عرب آمده است. مقام‌هایی مثل حجاز که قوام یافته‌اش می‌شود همان موسیقی قاریان قرآن. به همین ترتیب در این اجرا موسیقی مقامی عرب وارد می‌شود و کار همچنان در خدمت ارکستر است. در این کار جملاتی خوانده شد که آیه قرآن نبود. درتابلوی دوم وقتی جلوی امام حسین(ع) را می‌گیرند، و ایشان در کربلا بیتوته می‌کنند، جمله معروف «به خدا که این‌جا همان سرزمین درد و رنج است» را می‌گوید. جمله دیگری هم هست که آن هم به امام حسین(ع) نسبت داده‌اند. البته آیه‌ی «انا لله و انا الیه راجعون» نیز خوانده شد.

* در اول اجرا از یک قطعه ضبط شده استفاده کردید. چرا عین قطعه را با ارکستر اجرا نکردید؟
سعید ذهنی: یکی از اتفاقاتی که به قوی‌تر شدن وجه دراماتیک این اثر کمک کرد، طراحی افکتیوی بود که خود من در نظر داشتم و برای آن طراحی کردم که به صورت دالبی 4 به یک در سالن اجرا شد. در این کار چون قرار بود که همه چیز فقط از طریق صدا رویت شود، چنین تمهیداتی برنامه‌ریزی شد. البته گروه کر لبیکی را که در ابتدا پخش شد به صورت کلاسیک خواند ولی ما می‌خواستیم در ذهن همه آدم‌ها یک فضای آشنا را تداعی کنیم برای همین لبیک اولی را - که برای همه آشناست - پخش کردیم.

* می‌شد مداحان همان‌گونه بخوانند یا صدای زنگوله شترها را می‌شد با یک ساز اجرا کرد؟
سعید ذهنی: این دیگر بحث سلیقه‌ای است. من ترجیح دادم که به شکل افکت اجرا شود.

* چرا ترجیح دادید به شکل افکت اجرا شود؟
سعید ذهنی: ببینید، ادامه توالی آن زنگ افکتیو تبدیل به ناقوسی می‌شود که آنکارد شده است و اولین نت کار ماست. لبیک ضبط شده هم تبدیل به لبیک گروه کر می‌شود که کاملا مرز موزیکالیته است.

* چرا چوب ارکستر همراهتان نبود؟
سعید ذهنی: در دنیا متداول است. ما دو جور رهبری ارکستر داریم؛ مثلا کسانی مثل هربرت فون کارایان ترجیح می‌دهند که ارکستر را با دست رهبری کنند.

گفتگو از محسن ظهوری