ماهنامه خیمه - شماره 90 / آزاده غلامي: ابوالفضل بهرام‌پور یکی از مترجماني است که تفسیر و ترجمه‌ای یک جلدی از قرآن کریم را پس از تفسیر ۲۰ جلدی «نسیم حیات» به بازار نشر عرضه کرده است.

استاد در ابتدا درباره وضعیت ترجمه قرآن کریم در کشورمان برای‌مان صحبت کنید و از فراز و فرودهایی بگویید که این حوزه با آن مواجه است.
ترجمه قرآن در این روزگار حالتی همچون اکل میته و ضرورت پیدا کرده است. مواردی دیده می‌شود که افرادي دست به ترجمه مي‌زنند كه غالباً مترجم و مفسر قرآن کریم نیستند و اگر چه اقدام آن‌ها در این راستا ارزشمند است، ولی نباید به ترجمه قرآن روی بیاورند. ترجمه‌هایی که اکنون در بازار وجود دارد، بیشتر برای آشنایی مردم با آیات وحی است و اگر افراد به دنبال ترجمه اصولی در این راستا هستند، باید به سراغ تفاسیر ساده‌ای که در حدود دو برابر ترجمه هستند بروند.

ممكن هست با مثال اين آسيب‌هاي احتمالي را روشن كنيد؟
ورود افراد ناآشنا با تفسیر قرآن به حوزه ترجمه این کتاب آسمانی، لطمه‌های جدی را بر پیکره برگردان کلام وحی وارد می‌کند. برای مثال در سوره زلزال می‌خوانیم که «یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ» و در اغلب ترجمه‌ها این آیه به این صورت معنی شده است که مردم دسته دسته بر می‌گردند و در داخل پرانتز کلمه «گور» عنوان شده است. این ترجمه را اغلب مخاطبان می‌پسندند، در حالی که معنی اشتباه به کار رفته است.
«یصدر» به معنی برگشت است که در اینجا بسیاری از مترجمان حتی مترجمان شاخص این طور معنی کرده‌اند که افراد از گور‌ها بر می‌گردند. این موضوع اختلاف نظر نیست، بلکه معنی اشتباه است؛ چرا که قبل از این آیه خداوند می‌فرماید که «ِیَؤْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا». بر این اساس، پیش از بیرون آمدن انسان از گور، زلزله به وقوع پیوسته و زمین هر آنچه را که در خود داشته است بیرون ریخته. در این صورت است که انسان به محکمه الهی وارد می‌شود و زمین به عنوان اولین شاهد او شهادت می‌دهد. بنابراین انسان‌ها از گور‌ها پیش از این بیرون آمده‌اند و در صحنه قیامت حضور یافته‌اند که «بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحَی «لَهَا» نازل شده است. بر این مبنی، افراد از محکمه الهی بر می‌گردند و نه از گور‌ها.

تفسیر و ترجمه شما از قرآن مورد استقبال قرار گرفته خودتان فكر مي‌كنيد دليلش چيست؟
دقت در ترجمه از ویژگی‌های توفیق مترجم در برگردان آیات وحی است. مترجم باید پیش از ترجمه قرآن به تفسیر تسلط داشته باشد. برای مثال من پیش از ترجمه قرآن، ابتدا ۱۰ جلد تفسیر را مي‌نوشتم، سپس باز می‌گشتم و از ابتدا قرآن را ترجمه می‌کردم تا ترجمه‌ای که ارائه می‌کنم، از قوت و غنی برخوردار باشد. براین اساس مترجم ابتدا باید تفاسیر را بداند و با اختلاف آراء آشنا باشد تا بتواند غنی‌ترین نظری را که به ذهنش خطور می‌کند در قالب ترجمه کلام وحی به کار ببرد.
برای مثال در این باره سه کلمه فسعوا، فمشوا و فمضوا به عنوان بروید است، حال اینکه خداوند در قرآن کریم و در آیه رفتن به نماز جمعه از کلمه فسعوا استفاده کرده است، در حالی که می‌توانست از کلمه‌های دیگر استفاده کند چرا که سه لغت به یک معنی است. ولی خداوند این کلمه را به کار برده است چرا که راه رفتن در این کلمه به معنی هروله کردن، حرکتی میان دویدن و راه رفتن است که انسان همانند آن را در صفا و مروه انجام می‌دهد. این روش راه رفتن به معنی این است که نباید وقت را از دست داد و کار مهمی در پیش است. بر این اساس باید در انتخاب معنی دقیق لغات مختلف آیات قرآن کریم دقت کرد. مترجم باید ریشه یابی کند و موارد استعمال کلمات را بداند و از تفاوت لغت با دیگر لغات مشابه آگاه باشد. این گونه اطلاعات به فرد در ترجمه دقیق کمک فراوانی می‌کند.
در این راستا باید تاکید کرد که مترجمان قرآن کریم باید در استفاده به جا از پرانتز‌ها دقت کنند که این دقت فقط از سوی افراد اهل فن قابل انجام است؛ زیرا که این نکات از جمله ظرائف به شمار می‌آید.

به نظر شما چه كسي مي‌تواند قرآن را ترجمه كند و اصلا شرايط لازم براي اين كار چيست؟
برخی‌ها مترجم زبان عربي هستند که بنا به دانستن این زبان، به ترجمه قرآن روی می‌آورند. همچنین این موضوع در میان برخی از افراد که به ادبیات فارسی تسلط دارند دیده می‌شود که چند ترجمه از قرآن کریم را پیش روی خود می‌گذارند و از میان آن‌ها، یک ترجمه را استخراج می‌کنند. این قبیل ترجمه‌ها، آسیبی جدی برای حوزه ترجمه قرآن کریم و کلام وحی است.
افرادی که اهل فن ترجمه نبوده و از تجربه و اطلاعات صحیح در این راستا برخوردار نیستند نباید به این حوزه وارد شوند. برای مثال ممکن است افراد از مسائل فقهی اطلاع داشته باشند، ولی مجتهد نباشند. مثال این موضوع را می‌توان برای کسی که ترجمه عربی را می‌داند مطرح کرد. من با وجود اینکه سال‌هاست به نگارش تفسیر قرآن مشغول هستم، ولی در هر موردی که شک و شبهه دارم از علما سئوال می‌کنم که مبادا یک بُعد از ترجمه را در نظر گرفته باشم و از دیگر ابعاد باز مانده باشم.
مترجم، امانت‌دار کلام حضرت حق است و باید نسبت به ترجمه كلام خدا دقت داشته باشد. همچنین مترجمان باید به تفسیر آشنا و در این حوزه صاحب‌نظر باشند؛ زیرا ترجمه در این حوزه دشواری‌هايي دارد که باید مورد نظر قرار گیرد.‌ گاه مشکلاتی در حین ترجمه روی می‌دهد که در نتیجه آن، ناآشنایی‌ها و نابلدی‌ها آشکار می‌شود.
علما در هنگام ارائه رساله، قطعاً ارائه این اثر را بر خود تکلیف و فرض می‌دانند که دست به این اقدام می‌زنند. با توجیه داشتن تقوا، مجتهد در برابر دیگر مجتهدان فتوا صادر می‌کند. مترجم نیز ممکن است در کار خود با صد‌ها مشکل برخورد کند که باید در این حوزه صاحب ‌نظر و دارای اطلاعات باشد.

طی سال‌های اخیر مواردی دیده و شنیده شده است که گروهی از مترجمان به صورت دسته جمعی اقدام به ترجمه قرآن کرده‌اند. نظرتان در این باره چیست؟
یک بار این طریق نگارش ترجمه و تفسیر را درباره یکی از سوره‌های قرآن و از طریق طلاب آشنا و آگاه به علوم قرآن آزمایش کردم. ولی متوجه شدم که این طریق ره به جایی نمی‌برد و فکر مترجم و مفسر اصلی را به درستی بیان نمی‌کند و سبب گمراه شدن مخاطبان می‌شود. این اقدام را درباره احادیث می‌توان انجام داد و پس از بررسی‌های انجام شده، حدیثی را که متقن‌تر است در نظر گرفت و تأیید کرد، ولی در حوزه قرآن کریم نمی‌توان به صورت لجنه‌ای اقدام به تفسیر و ترجمه کرد.
ترجمه‌هایی که مترجم آنان به دلیل ضیق و نبود وقت، مراحل ترجمه را به عوامل زیرمجموعه خود ارجاع می‌دهد تا پس از ترجمه قرآن کریم، با تأیید آنان به چاپ برسد با آسیب‌هایی روبرو است. این اقدام صحیح و مورد تأیید نیست. در این راستا از یک مفسر که در صدا و سیما مشغول به فعالیت است سئوال کردم که چطور به سرعت ترجمه و تفسیر قرآن ارائه می‌کند. آن مفسر گفت که ۱۵ طلبه مورد اطمینان را به این کار گمارده‌ام که آیات را ترجمه می‌کنند و پس از تأیید، تفسیر و ترجمه قرآن را منتشر می‌کنم. چنین گفتار‌ها و نوشتارهایی خواص‌پذیر نیست ولي عامه‌پسند و قابل درک برای عموم مردم است؛ چرا که دقت کافی و لازم را ندارد و علمی نیز نیست.

آیا صرف اینکه مترجم به فن ترجمه قرآن آشنا باشد، برای برگردان آیات وحی به زبان مقصد کفایت می‌کند؟
در این باره بهتر است با مثالی مقصود را بیان کنم. از ترجمه آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی که مترجمان بزرگ کشورمان در حوزه قرآن کریم هستند، ایرادات بسیاری در گرفته بودند که سبب تعجب من شد و این سئوال را در ذهنم پدید آورد که نباید این مجتهد تا این حد دچار اشتباه شده باشد. بعد متوجه شدم که فرد مورد نظر از اطلاعات کافی، صحیح و لازم در حوزه ترجمه قرآن برخوردار نبوده است و همین موضوع سبب شده بود که چنین ایرادهایی را به ترجمه این مرجع وارد آورد. بر این اساس می‌توان این موضوع را گوشزد کرد که ارزیاب ترجمه‌های قرآن کریم نیز باید با این فن آشنا باشد و صرف اینکه هر اثری را به نقد و بررسی می‌نشیند، ترجمه قرآن را نیز ارزیابی نکند. ارزیاب ترجمه قرآن، باید کار‌شناس این فن باشد.
همچنین مترجمانی هستند که بدون توجه به اینکه فعل آیه مثنی یا جمع و حاضر یا غائب است، تنها به مفهوم کلام توجه کرده و آیه را به فارسی برگردانده است، بدون اینکه در آیات وحی دقت کند. این نحوه ترجمه دارای مشکلات بسیار است به طوری که روح آیات را منتقل و معنی نکرده است. البته نمی‌توان گفت چنین ترجمه‌ای اشتباه است، ولی ترجمه باید علاوه بر اینکه روح آیه را بیان می‌کند، به مثنی و جمع بودن و حاضر و غایب بودن افعال آیه نیز دقت داشته باشد و این نکته را به خوبی منعکس کند.

از روش‌های نوینی که در حوزه ترجمه قرآن به کار برده‌اید برایمان بگویید.
خاطره‌اي از چاپ ترجمه‌ام توسط سازمان تبلیغات اسلامی دارم که حجت‌الاسلام و المسلمین خاموشی، ریاست این سازمان با تأکید بر اینکه نمی‌توانم شمار واژگان ترجمه را به گونه‌ای استفاده کنم که همراه با آیه و در زیر آن به پایان برسد، وعده داده بود که اگر توانستم چنین ترجمه‌ای را ارائه کنم، برابر ۳۰۰ هزار نسخه از این ترجمه را به چاپ می‌‎رسانم که در همین راستا این ترجمه را انجام دادم، به طوری که هر کجا آیه تمام می‌شد، ترجمه نیز عیناً و زیر آن به پایان می‌رسید که بر این اساس و بنا به قولی که حجت الاسلام خاموشی داده بود، سازمان تبلیغات ۸۰۰ هزار نسخه از این ترجمه را به چاپ رساند.
این ترجمه برای اولین بار در ایران منتشر شد. ترجمه دیگری در دست دارم که دارای واژگان است و در حاشیه صفحه آن، لغت‌های متن نیز آورده شده است و با عنوان ترجمه قرآن با واژگان آن را منتشر خواهم کرد. این ترجمه برای دانشگاه‌ها و برخی حوزه‌های علمیه قابل استفاده است. این طرح در مدینه منوره و کنار حرم مطهر نبوی به من الهام شد. هم‌اکنون ۱۰۰ صفحه از این قرآن را که برابر پنج جزء است ترجمه کرده‌ام و اکنون تأسف می‌خورم که چرا دیر به این موضوع التفات پیدا کردم. در تفسیر یک جلدی که به نگارش درآورده‌ام، ترجمه قرآن برخلاف ترجمه‌های دیگر موجود در بازار که مشتمل بر ۶۰۰ صفحه به همراه متن آیات که آن هم ۶۰۰ صفحه بود، در زیر متن آیات ارائه شده است و در زیر شماره آیه، متن ترجمه تمام می‌شود. در صفحه مقابل نیز طی دو ستون خلاصه تفسیر آیات صفحه مقابل را بیان کرده‌ام.
تفسیر نمونه در ۲۷ جلد و المیزان نیز در ۲۰ جلد نوشته شده است. نسیم حیات نیز که به رشته تحریر درآورده‌ام، در ۳۰ جلد به نگارش درآمده است. با توجه به اینکه مردم از خواندن کتاب‌های قطور پرهیز می‌کنند و با توجه به فرصت‌های اندک و گرفتاری که دارند، از این آثار فراری هستند، به این فکر افتادم که شاید روز قیامت در پیشگاه خدا به دلیل نگارش کتاب‌هایی با این قطر مسئول باشم و خدا از اینکه مترجمان، قرآن کریم را در جلدهای متعدد به نگارش درآورده‌اند و باعث پرهیز بندگان از مطالعه ترجمه آیات وحی شده‌اند، این گروه را مورد بازخواست قرار دهد. از این رو تفسیر مورد نظر را به نگارش درآوردم. تفاسیر نوشته شده در جلدهای متعدد ارزنده است، ولی برای عموم مردم قابل استفاده و درک نیست. این نحوه نوشتن تفاسیر قرآن کریم به درد خواص می‌خورد. باید فکر کرد که چه نوع تفسیری برای عموم مردم که اغلب مسائل به آن‌ها مربوط می‌شود قابل استفاده و فهم است.
نگارش تفسیر یک جلدی قرآن کریم برای اولین بار در ایران بر همین مبنا بود که پس از من، مفسران دیگری این اقدام را انجام دادند و فعالیت موثری بود تا مردم بتوانند با نحوه‌های مختلف تفسیر قرآن بیشتر آشنا شوند. قرآن کریم نوعی میراث فرهنگی و ملی ما به شمار می‌آید و صحیح نیست که فردی از مترجمان یا مفسران آن را در انحصار خود ببیند و روشی را به خود منحصر کند؛ چرا که مردم باید با توجه به سلیقه‌های مختلفی که دارند، به سراغ بیان‌های مختلف بروند و قران کریم از این طریق در میان عموم مردم ترویج شود.

چطور می‌توان ترجمه فارسي را به مفهوم متن آیات قرآن نزدیک کرد؟
در این رابطه گاهی باید به پرانتز پناه ببریم. البته در ترجمه آیت‌الله مشکینی، آن قدر از پرانتز استفاده شده است که ترجمه آیات را شبیه به شرح کرده است. بر این اساس اگر مترجم زیاد به پرانتز پناه ببرد نشان می‌دهد که نتوانسته است به درستی آیه را درک کند یا معادل فارسی آن را به گونه‌ای پیدا کند که به پرانتز پناه نبرد.


نگاهی به آثار ابوالفضل بهرام‌پور
-كتاب «مناظره فرقه‌های اسلامی» به قلم ابوالفضل بهرام‌پور، شرح مناظره‌ای است بين سه نفر از فرقه وهابيت، يك نفر از فرقه مالكی، يك حنبلی، يك شافعی و يك عالم شيعی. در اين مناظره بر اشكالات موجود در فرقه وهابيت به بحث گذاشته می‌شود. وی در اين كتاب ۳۰۰ صفحه‌ای كه از نظر علمای متخصص شيعه نيز گذشته است، شرح اين مناظره را بیان كرده است.
در اين كتاب در رد آرای فرقه وهابيت كه ادعا می‌شود با قرآن و سنت مطابقت دارد، بحث‌ شده است. همچنين تعريفی كه اين فرقه از شيعه دارد، بررسی شده و اشكالات آن شرح داده شده است. اين كتاب از سوی نشر آوای قرآن منتشر شده است.

-«تفسیر مبین» عنوان اثر دیگری از این نویسنده است که با باز كردن قرآن، متن آيات در سمت راست صفحه جای دارد كه ترجمه نيز معادل كلمات عربی در زير آن قرار گرفته است. در سمت چپ صفحه نيز، تفسير آيات صفحه مقابل در دو ستون جای داده شده است. خلاصه تفاسير قرآن در اين اثر آورده شده است. كوتاه كردن ترجمه قرآن در این اثر دو سال زمان برده است.
با توجه به اینكه حجم كلمات فارسی به نسبت حجم كلمات عربی دو برابر است، مفسر تلاش کرده است که در نگارش این اثر و خلاصه كردن ترجمه‌ها دقت بيشتری داشته باشد. بر این اساس، مفسر در خلاصه كردن ترجمه آيات قرآن، معادل حجم آيات قرآن را در زير آنها آورده كه اين اقدامی فنی است و نيازمند صرف زمان بسیار دارد. تفسيری كه در اين قرآن ارائه شده است، جوهركشی شده تفاسير پيشين است و خلاصه كردن آن چهار تا پنج سال زمان برده است.
سازمان دارالقرآن الكريم پس از چاپ این اثر، تعدادی از اين قرآن‌ها را با قيمت پايين‌تر به مساجد هديه كرد. شهرداری تهران نيز در توافق با اين سازمان، ۸۰ هزار نسخه از قرآن را به چاپ رساند.

آرمان هیأت