یحیی علوی‌فرد، نویسنده و شاعر کودکان و نوجوانان قالب جدیدی به نام شعرک را ابداع کرده است. از وی تاکنون آثار متعددی در حوزه ادبیات کودک و نوجوان منتشر شده‌است، از جمله «فصل‌ها زیبایند»، «بهار ماندنی»، «نوآوری این است» و «بیا ببین جهان ما». در رابطه با ارزیابی شعرهای کودک و نوجوان و دغدغه شاعران در انعکاس مفاهیم و آموزه‌های قرآنی با وی گفت‌گویی انجام داده‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

آقای علوی‌فرد درباره پژوهش‌هایی که در حوزه کودک و نوجوان انجام داده‌اید، بگویید.

کتابی با عنوان «قالب‌های شعر کودک و نوجوان» است که نکات خلاقانه در این گونه اثار بررسی و پیشنهاد شده است. در این راستا حجم قابل ملاحظه‌ای از آثار را بررسی کرده‌ام و قالب‌های به کار رفته و میزان استفاده شاعران از قالب‌های مختلف را بررسی کرده‌ام.

با بررسی این اثر شعرهای کودک و نوجوان را چگونه ارزیابی کردید؟

همه می‌دانیم قالب چهار پاره اصلی‌ترین قالب شعر کودک و نوجوان است و در این بررسی به این نتیجه رسیدم که بیشترین قالب شعری در شعرهای شاعران نیز همین مورد است، در حالی که قالب‌های دیگری را هم می‌توان به کار برد. یک عده فکر می‌کنند که فقط در همین قالب می‌توانند برای کودکان شعر بگویند اما باید گفت، بسیاری از قالب‌ها همچون ترجیع‌بند، ترکیب‌بند، مسمط، مستضاد که برای شعر بزرگسالان چندان به کار نمی‌رود، در شعرهای کودکانه می‌توان آن را به کار برد. قالب شعرک را نیز که خودم پیشنهاد کردم، در این کتاب آورده‌ام و قوانین و ساختار آن نیز بیان شده است.

درباره قالب شعرک بیشتر توضیح می‌دهید؟

قالب شعرک یک قالب جوان، اما پرطرفدار در بین شاعران کودک است. بعد از این که آن را به جامعه ادبی کودک و نوجوان معرفی کردم، استقبال خوبی از آن شد. قافیه ضروری در شعرک، در مصراع دوم و چهارم است، اما قافیه شعرک بسیار متنوع‌تر از این است.
شعرک به خاطر داشتن چهار مصراع می‌تواند از یک قافیه یا دو قافیه مشترک به صورت همزمان بهره ببرد. از این رو یک شعرک از نظر قافیه، از سه حالت کلی خارج نیست: شعرک بدون قافیه، شعرک یک قافیه‌ای و شعرک دو قافیه‌ای.

شعرهای کودک را از نظر محتوایی هم بررسی کرده‌اید؟

من این شعرها را از نظر محتوایی بررسی نکردم و اگر چنین اتفاقی بخواهد رخ دهد، از عهده یک نفر خارج است و باید گروهی به این کار مبادرت ورزند؛ چرا که حدود ۳ هزار جلد کتاب در زمینه شعرهای کودکان وجود دارد که قابلیت بررسی دارند و بررسی همه آنها توسط یک نفر امکان‌پذیر نیست.

البته برخی از شعرهای شاعران صاحب‌سبک در حدود ۴۰ جلد را بررسی کرده‌ام که با عنوان «سبک‌شناسی شعر کودک و نوجوان در ایران» به چاپ رسیده که شامل کتاب‌های شش شاعر است.

با این بررسی می‌توانید بگویید که شاعران چه اندازه توانسته‌اند مضامین دینی و قرآنی را در شعرهای خود انعکاس دهند؟

در زمینه بحث قرآنی و مفاهیم دینی در دهه ۷۰ و ۸۰ حجم این گونه کارها بسیار خوب بوده اما کیفیت آثار چندان مناسب نبوده است، چرا که شعرهای کودکان در این برهه راه تجربی خود را می‌رفت و آزمون و خطا داشت و گاهی اوقات موضوعات شاعرانگی نداشت و از نظر زیبایی‌شناسی چندان خوب نبود و پختگی و قوت شعرهای امروزی را نداشت.

در حال حاضر تعداد شعرهای آئینی کودکانه بسیار کم است، اما در میان این تعداد کم هم آثار شاخص خوبی وجود دارد. به عنوان مثال شعرهای آئینی از مریم هاشم‌پور وجود دارد که بسیار خوب است و ما در دهه ۶۰ و ۷۰ چنین شعرهایی نداشتیم در حالی که در دهه ۹۰ کارهای خوبی انجام شده است. اگر ما به حدی برسیم که هم حجم و هم کیفیت کار بالا باشد، آروزی ایده‌آل ماست و باید به این نقطه برسیم.

دغدغه شما در شعرهای خودتان چیست و می‌خواهید چه موضوعی را در شعرهای خود به کودکان انتقال دهید؟

ما از شعر نباید انتظار تحول یک جامعه را داشته باشیم؛ چرا که شعر به گونه‌ای است که می‌تواند به خلوت یک کودک و نوجوان ورود کند و تأثیراتی هم دارد که گاهی این تأثیرات سطحی و گاهی عمیق است و ما در شعرهایی که سروده می‌شود می‌توانیم این مفاهیم را از کمینه تا بیشینه داشته باشیم، یعنی در هر شعری از آموزه‌های اخلاقی گرفته تا مفاهیم عمیق‌تر را بگنجانیم و این شعر را می‌توانیم آئینی و قرآنی بدانیم و اگر این گونه فرض کنیم، گستره مفاهیم در شعر کودک افزایش می‌یابد. اینکه کودک از دروغ بیزار می‌شود، کارهای خوب انجام می‌دهد به پدر و مادر خود احترام می‌گذارد و ... همه نکات اخلاقی کوچک اما تأثیرگذاری است که می‌تواند در شعرهای کودکان جای گیرد.

مفاهیم و آموزه‌های اخلاقی و دینی در شعرهای کودکان باید مستقیم یا غیرمستقیم باشد؟

افرادی معتقدند که این مفاهیم باید به طور مستقیم در شعر دینی و آئینی وجود داشته باشد، به عنوان مثال روزه گرفتن، نماز خواندن و یا زندگی‌نامه ائمه اطهار(ع) در شعرهای کودکان به طور مستقیم اشاره شود که این مفاهیم خوب است، اما همراه کردن این شعرها با قصه شاعرانه اثرگذارو ملموس‌تر خواهد بود.

از نظر من رسالت شعر بینابین است یعنی می‌تواند از کوچک‌ترین مسائل تا بزرگ‌ترین مسائل دینی را در خود بگنجاند اما اگر حدواسط آن یعنی آموزه‌های اخلاقی و آسیب‌های اجتماعی را در شعرها داشته باشیم، بهتر است.

در رابطه با موضوع کتاب خواندن کودکان، بفرمائید چرا کودکان ما کتابخوان نیستند؟

از کتابخوان‌ترین تا کتاب‌نخوان‌ترین کودکان را در کشورمان داریم، اما این موضوع بیشتر مربوط به خانواده‌هاست که اگر مطالعه در خانواده‌ای رواج داشته باشد، کودکان نیز به تبع آنها علاقه به کتاب خواهند داشت. از سوی دیگر مؤسسات دولتی و نویسندگان و نوع کتاب‌ها نیز در این امر مؤثرند؛ یعنی اگر کتابی جذاب باشد، کودک به آنها علاقه خواهد داشت. همچنین مؤسسات دولتی نیز باید کتاب‌های خوب را به کودکان معرفی کنند و یا نمایشگاه‌های مناسبی را در طول سال برای گروه سنی برپا کنند تا آنها به راحتی بتوانند به کتاب‌های خود دسترسی داشته باشند.

در برخی از کشورها بنیاد مطالعه وجود دارد؛ بنیادی است که مطالعه‌کننده‌های حرفه‌ای را شناسایی کرده و از آ‌ن‌ها حمایت مادی و معنوی می‌کند. این موارد می‌تواند از سوی دولت انجام شود و یا تجهیز کتاب‌خانه‌ها می‌تواند راهکار دیگری باشد تا همه مردم به این گونه کتاب‌ها دسترسی داشته باشند. خانواده‌ها نیز می‌توانند با تشویق کودکان و بردن آنها به نمایشگاه‌ها آنها را هر چه بیشتر با کتاب آشنا کنند.

این موضوع برای کتاب‌های دینی نیز صدق می‌کند؟

این موضوع را باید مورد توجه قرار داد که برخی کتاب‌های دینی هستند که بیشتر آسیب‌زا هستند؛ چرا که برخی نویسندگان آشنایی چندانی با موضوعات دینی و یا نحوه انتقال آن به کودکان آشنا نیستند، اما در این زمینه ورود می‌کنند که اغلب سبب آسیب می‌شود.

به عنوان مثال کسی که شهادت حضرت علی‌اصغر را برای کودکان به صورت داستان بیان می‌کند معلوم است که فرد کارشناسی نیست، چرا که ما موضوعات لطیف‌تری در حوزه قرآن و دین داریم که می‌تواند اعتقادات دینی و آموزه‌های اخلاقی را در آنها نهادینه کند.

آرمان هیأت