در راستای خلق آثار عاشورایی مبانی بسیاری مطرح است که از آن جمله می‌توان به توانایی شاعران و نویسندگان در خلق اشعار و داستان، وجه تمایز اشعاری که در دوران گذشته به نسبت امروز سروده شده‌اند و ... اشاره کرد.
در همین راستا و به منظور بررسی موضوعات مرتبط با ادبیات عاشورایی به سراغ اسماعیل آذر، استاد ادبیات کشورمان رفته و با وی به گفت‌وگو نشسته ایم.

ـ به عقیده شما وجه تمایز شعر عاشورایی در دوران جدید و در مقایسه با اشعار شاعران قدیم در چیست؟
طبیعی است که در حوزه شعر معاصر ترتیب‌سازی مثل هزار سال پیش که در شعر کسایی‌مروزی دیده می‌شد، شکل متفاوتی پیدا کرده است. شیوه ترکیب‌ها یا کاربرد واژه‌ها ساده‌تر و بدون اینکه ابهام و ایهامی در کار باشد، در شعرهای معاصر ارائه می‌شود.
اگر شعر محتشم کاشانی را محور قرار دهیم، یعنی در میانه شعر قدیم و جدید بگذاریم، می‌بینیم که آن اشعار هم نسبت به مرثیه‌های کسایی‌مروزی یا مرثیه‌گونه‌های حدیقه سنایی فرق می‌کند. ولی در روزگار معاصر شاید بهترین مرثیه‌ها و شعرهای عاشورایی معاصر مربوط به مرثیه‌های ایرج میرزا و حسین مسرور و مرحوم همایی باشد.
این مرثیه‌ها در عین سادگی، از نظر تصنیف‌پردازی و خیال‌انگیزی در اوج قرار دارند. برای مثال نمونه آن را می‌توان در مرثیه ایرج میرزا که با این بیت شروع می‌شود که «رسم است هر که داغ جون دید/ دوستان رأفت برند حالت آن داغ دیده را» مشاهده کرد. همچنین مرثیه عاشورایی حسین مسرور که با این بیت شروع می‌شود که «بتاب امشب ای مه که افلاکیان/ ببینند جانبازی خاکیان».
یکی از بیت‌های مرثیه مسرور همین است و بُعد شیوه جانبازی خاکیان را در اباعبدالله(ع) و اصحاب وی که شخصیت‌های بزرگی هستند، تصویر می‌کند و تصویرسازی‌ها کاملاً جدید، روان و از هر جهت قابل اعتناست.
خلاصه اینکه غیر از عده معدودی از شاعران، نمی‌توان گفت که شاعران معاصر بهتر از گذشتگان شعر سروده‌اند، به این دلیل که پشتوانه شاعران گذشته به ویژه در مضامین دینی و قرآنی بسیار عمیق بوده است.
با این حال معاصران با پشتوانه بهتری شعر گفته‌اند. شاعران امروز ما مرثیه‌هایشان بیشتر جنبه‌های احساسی دارد که خیلی زیبا و خوب است، ولی باز بین شاعران معاصر که تاریخ عاشورا و نهضت بزرگ آن را خوانده‌اند، می‌بینیم که شیوه سخن و چفت و بست بیت‌هایشان از نظر مفهومی به نحو دیگری است.

ـ عناصر و مفاهیم شعر عاشورایی معاصر تا چه اندازه مبتنی بر وجه تربیتی و تعلیمی عمیق است؟
معمولا شمار اشعاری که وجه تربیتی داشته باشند اندک هستند؛ اکثر اشعار توصیفی هستند و محور شعرهای عاشورایی در این میانه، اشعار محتشم کاشانی، ایرج میرزا، حسین مسرور و شعرهایی که از سیدحسن حسینی به جا مانده، است.

ـ ادبیات عاشورایی را در حوزه داستان چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا شعر وجه غالب ادبیات عاشورایی است؟
در حوزه داستان‌نویسی عاشورایی، داستان‌نویسان تراز اول باید دست به این کار شوند. در حوزه انجام و خلق اثر در حوزه شعر عاشورایی و مذهبی باید کسانی وارد عمل شوند که از هر نظر تراز اول هستند، چون اگر در این حوزه ضعیف کار شود، ارزش‌ها به تدریج ممکن است به ضدارزش تبدیل شوند.
ما در این حوزه می‌توانیم کارهایی را به عنوان تمرین ارائه دهیم و آثار نوقلمان را تشویق کنیم و بگوییم اینها نوپا هستند، ولی اگر داستان‌نویسان زبردست به خلق داستان و مفاهیم ارزشی درباره عاشورا دست بزنند، کارهای ارزشمندی خلق خواهند کرد.
به اعتقاد من، کسانی که در حوزه اخلاق و تربیت و مذهب کار می‌کنند باید از هر نظر سرآمد باشند و شاید به این دلیل که کارشان بیشتر توصیفی است، راه دیگری را برمی‌گزینند که احساسات و عواطف را تحریض کرده و تشویق کنند.
این حرکت در جای خود اقدام بسیار ارزنده، زیبا و پسندیده‌ای است، در عین حال کسانی که در حوزه مذهب کار می‌کنند باید هنرمند، عالم و توانمند باشند تا بتوانند در جامعه تاثیرگذاری داشته باشند.

ـ جلوه‌ها و جنبه‌های کاربردی ادبیات عاشورایی در دفاع مقدس را چطور می‌بینید؟
دفاع مقدس اصولاً یک گونه شعری است که در ادبیات ما جا باز کرده است. خیلی متاسفم که بگویم ارزش‌هایی که شعر دفاع مقدس خلق کرد، به دست مردم نرسید. من برپایه احساس و عرقی که به این حوزه دارم، در هفته دفاع مقدس چند برنامه به عنوان نمونه ساختم و کتابی را با نام «جریان‌شناسی شعر دفاع مقدس» در دست نگارش دارم.
یادمان باشد که شعر دفاع مقدس بدون هیچ تعارفی یک ارزش بزرگ برای ادبیات کشورمان است و بزرگی این ارزش بزرگ تجلی نیافت، چون همه فکر می‌کردند که روزگار جنگ تمام شده است و کار را کنار گذاشتند؛ در حالی که آنها می‌توانند محورهای اخلاقی، تربیتی و عاطفی داشته باشند و از هر سه بُعد کارساز واقع شوند.

ـ میزان انطباق مفاهیم شعر عاشورایی با منابع متقن در چه حد است؟
میزان انطباق مفاهیم شعر عاشورایی با منابع متقن این حوزه خیلی زیاد نیست؛ چون بسیاری از شاعران در طول تاریخ از لطیفه‌های احساسی خود بهره بردند و از بنیه‌های علمی استفاده کردند. به همین دلیل نباید انتظار بیان تاریخ را نیز از شاعران داشته باشیم.
شاعر باید شعر بگوید و خلق زیبایی کند و به تولید مفاهیم خاص بپردازد. این است که ما باید از شاعران انتظار زیبایی و شعر داشته باشیم، اما اگر شخصی خلق زیبایی کند و هم مطالعه عمیق در تاریخ مربوط داشته باشد، شعرش مرکز تجلی دیگری پیدا می‌کند.

آرمان هیأت