رحیم نیکبخت، کارشناس ارشد تاریخ است. از وی مقالات و پژوهش‌های گوناگونی به چاپ رسیده است. «زندگانی و مبارزات شهید آیت‌الله قاضی طباطبایی»، «جنبش دانشجویی تبریز به روایت اسناد و خاطرات»، «مروری بر زندگینامه آیت‌الله مروج»، «زندگی و مبارزات شهید مفتح» از جمله عناوین کتاب‌ها و پژوهش‌هاست.

کتاب «جستارهایی در میراث اسلامی: دفتر ششم(ویژه‌نامه مرثیه‌پژوهی)» عنوان آخرین کتابی است که از وی منتشر شده است که برای آگاهی از چگونگی روند نگارش این کتاب و از سوی دیگر با توجه به فرا رسیدن ایام محرم‌الحرام گفت‌وگویی با وی انجام داده‌ایم که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.

درباره چگونگی و دلایل نگارش کتابی درباره مراثی به عنوان میراث اسلامی توضیح دهید.

من محقق و پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی هستم و در یکی از موضوعاتی که در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی داشتیم، به موارد متعددی از آمیختگی انقلاب اسلامی و نهضت امام حسین(ع) برخورد کردیم که امری بدیهی و آشکار است که بخشی از پیام‌ها و آموزه‌های امام حسین(ع) در اعلامیه‌ها و پیام‌های امام خمینی(ره) نیز انعکاس یافته و متبلور شده است، این زمینه باعث شد که وارد ادبیات مرثیه هم شویم و از منظر پیام‌رسانی که ادبیات مرثیه به عهده می‌گیرد و قبل از انقلاب شعرا و مرثیه‌سرایان پیام امام(ره) را در قالب مرثیه و نوحه به مردم انتقال می‌دادند.

مقالات متعددی در زمینه تأثیر نهضت امام خمینی(ره) بر مرثیه در آذربایجان و سایر مناطق کشور نوشته شد و به صورت مجموعه مقالاتی درآمد که قرار است رونمایی شود.

تحقیقات شما درباره مراثی به منطقه آذربایجان اختصاص یافته و یا در سایر نقاط کشور که آداب و رسوم متفاوتی دارند، نیز انجام شده است؟

قسمت اعظم این تحقیقات به منطقه آذربایجان اختصاص یافته است، اما تحقیقات ما محدود به این منطقه نیست، به عنوان مثال مرحوم احمدی بیرجندی، شاعری از منطقه خراسان را داریم که فرد مطرحی در منطقه خودش بوده و پدر شهید است که در توان خودم، در دیوان این شاعر معرفی برای وی نوشتم، اما با توجه به اینکه بیش از ۸۰ درصد ادبیات مکتوب آذربایجان درباره مراثی است که درباره سید و سالار شهیدان است و از سوی دیگر تلاش کردیم که اشعاری که به زبان فارسی از مناطق آذری وجود دارد نیز در این کتاب گنجانده شود.

مکتوبات به جا مانده در منطقه آذربایجان درباره مراثی به چه تاریخی برمی‌گردد؟

از دوره صفوی که مذهب شیعه در ایران رسمیت پیدا می‌کند، دو متن در ادبیات مرثیه و سوگواری سید و سالار شهیدان اثرگذار است، یکی بحث روضةالشهدای واعظی‌کاشفی است که بعد از محتشم به رشته تحریر درآمده، که به نثر است، اما در لابه‌لای آن شعر نیز وجود دارد و متن بعدی ترکیب‌بند محتشم کاشانی است که بعد از خود بیشتر شاعران را تحت تأثیر قرار داده است. در آذربایجان نیز این دو متن مورد توجه شاعران قرار گرفتند و می‌توان گفت شعرای آذربایجان تحت تأثیر محتشم کاشانی، بیشترین خلاقیت را در خلق این مکتوبات داشته‌اند.

مهمترین موضوعاتی که در این کتاب به آن پرداخته شده، چیست؟

مجموعه از پنج بخش شکل گرفته، بخشی از آنها مقالات پژوهشی با موضوع مرثیه است، نظیر تأثیر نهضت امام خمینی(ره) بر ادبیات مرثیه آذری یکی از عناوین این مقالات است که مقاله‌ای علمی - پژوهشی است و یا مقاله‌ای با عنوان هویت ایرانی در ادبیات عاشوراست و بخش دیگری به معرفی کتاب‌های موجود در زمینه مراثی اختصاص یافته است، خاطرات مدیحه‌سرایان و مداحان اهل بیت(ع) چون حاج بیوک آسایش و حاج مقصود پولادی که از خانواده شهدا هم هستند، بخش دیگری را شامل می‌شود و نسخ خطی موجود در این زمینه از بخش‌های دیگر این اثر است.

در کتابخانه مجلس نسخ خطی درباره مراثی وجود دارد که در این مجموعه تصحیح و گنجانده شده است و گزارشی از نقش ادبیات مرثیه در پیروزی انقلاب اسلامی و یا نقش شعرا در پیروزی انقلاب اسلامی را در بخش پایانی کتاب گنجانده‌ام. همچنین به روستایی در شمال جلفا سفر کرده‌ام که همراه با تصویر گزارش شده و بخشی نیز به معرفی شاعران مراثیه‌سرا اختصاص یافته است.

به عنوان مثال عاصم زنجانی شاعری است که در سال ۱۳۴۹ خورشیدی فوت کرده است، وی در زنجان در کسوت حضرت امام خمینی(ره) بوده و شعری را در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب درباره امام خمینی(ره) می‌سراید و در یکی از مساجد زنجان خوانده می‌شود که خود و فرزندش توسط ساواک دستگیر می‌شوند.

نسخه‌های خطی که درباره مراثی بوده و در این کتاب به آنها پرداخته شده، چه تعداد است؟

به صورت مستقل یک متن به نام شهادت‌نامه آمده است که بازنویسی و تصحیح شده است، اما غیر از آن در لابه‌لای محتوای کتاب از ۲۰ نسخه‌های متعدد بهره برده‌ام که تعداد زیادی از آنها در کتابخانه مجلس نگهداری می‌شود و در نگارش مقالات از این نسخ خطی و سنگی استفاده و به آنها استناد شده است.

نکته حائز اهمیت در این زمینه این است که با خلاءها و کاستی‌های زیادی مواجه هستیم، در رشته ادبیات فارسی، به نام ادبیات مرثیه گروه و واحد مشخصی وجود ندارد و از این روست که در ادبیات غنی مراثی که در وصف سید و سالار شهیدان است، متولی خاصی وجود ندارد و بلاتکلیف است که دانشنامه شعرای مرثیه‌سرا را تألیف کنند و یا نسخ خطی موجود در این زمینه را تصحیح کنند، البته تلاش‌هایی انجام شده است، از جمله استاد حافظی بیش از یک صد دیوان از شعرای مرثیه‌سرا را تصحیح و منتشر کرده‌اند که این کارها فردی است و تشکل جامعی ندارد که به صورت سیستمی و منظم به تحول تاریخ ادبیات مرثیه بپردازد و یا این ادبیات را پالایش کند و از این روست که با آشفته بازاری در اشعار مرثیه مواجه هستیم و در یک سطح اشعار وزین و مستند را شاهدیم و در سطحی دیگر اشعار کوچه و بازاری که برخی رسانه‌ها نیز آنها را تبلیغ و ترویج می‌کنند.

در کنار این موارد، هدف ادبیات عاشورایی احیای آزادی و آزادگی است، اما با وجود اشعار سطحی و انحرافاتی که در این زمینه وجود دارد بر ادبیات مرثیه و شعر آئینی اثرگذار بوده است. ما متون زیادی داریم که نیاز به تصحیح دارند و از سوی دیگر این ادبیات باید در تاریخ رصد شود تا جلوی بیراهه رفتن را بگیریم.

آثار عاشورایی یا کتاب‌هایی که درباره مراثی نوشته شده‌اند را چطور ارزیابی می‌کنید؟

این بحث کلی و وسیع است و اگر بخواهیم این کتاب‌ها که تعداد آنها زیاد است را بررسی کنیم به زمان بیشتری نیاز داریم، بخشی از این کتاب‌ها مربوط به تحلیل وقایع عاشوراست و بخش دیگری در حوزه ادبیات مرثیه و نوحه‌سرایی است که متأسفانه در زمینه مرثیه جنبه بازاری آن برجسته است، ضمن اینکه کارهای خوبی هم انجام شده است. اما عرصه و جولان در دست موجی است که بنیان‌های قدیمی مرثیه را متزلزل می‌کند به عنوان مثال در مراثی قدیمی شور، دم، واحد و ... داریم که روال متین و منظمی را شاهدیم اما در برخی مجالس امروزی همراه با آهنگ‌های دور از شأن مجالس امام حسین(ع) است که اگر جلوی آن گرفته نشود، دیگر این نوحه‌های قدیمی را از دست خواهیم داد.

آرمان هیأت