برپایی مراسم تعزیه در اقصی نقاط کشور در ماه محرم سنتی دیرپاست که هر ایرانی در هر سن و سالی نامی از آن در ذهن دارد. این هنر طی فراز و فرود های بسیاری که طی ۲۰۰ساله اخیر پشت سر گذاشته رو به زوال رفت و با رخداد انقلاب اسلامی ایران امید گسترش و رشد آن می رفت و در ۳۰ ساله اخیر به عنوان نمونه ای از هنر اسلامی و ایرانی مورد توجه قرار گرفت اما در همین ایام نیز با تغییر مدیریت های فرهنگی فراز و نشیب های بسیاری را شاهد بود. تمامی پژوهشگران تئاتر ایران تعزیه را هنری موروثی در خانواده هایی که آن را به اجرا در می آورند معرفی کرده و از لزوم حفظ آن صحبت کرده اند. برای جستار بیشتر در مبحث این هنر ایرانی – اسلامی سراغ حاج مرتضی صفاریان که لقب قدیمی ترین تعزیه خوان تهران و ایران را دارد و از ۵ سالگی تعزیه خوانی را شروع کرده و اکنون ۸۳ سال سن دارد رفتیم.

ایشان در بخش قبلی این گفت و گو به بیان سختی های زنده نگه داشتن این هنر ایرانی اسلامی در زمان پهلوی و سختی های زنده نگه داشتن این هنر اسلامی در دوران خفقان قبل و حتی بعد از انقلاب پرداخت و راز زنده ماندن تعزیه و شبیه خوانی را در عشق و ارادت بالای مردم به مجالس عزای امام حسین (ع) عنوان کرد.

استاد صفاریان صحبت های خود را با دو بیت اینگونه آغاز کردند:

به جز حسین مرا ملجأ و پناهی نیست

به این عقیده یقین دارم اشتباهی نیست

ره نجات حسین است و دوستی حسین

به سوی حق به از این طریق راهی نیست

خاطرات و معجزاتی که در این چند دهه تعزیه خوانی دیده اید بیان کنید؟

چند سال پیش در خوانسار تعزیه می خواندیم که یزید گفت سر امام حسین (ع) را بیاورید، من شمرخوان بودم و سر را در تشت گذاشتم و با شعرخوانی ها به سمت مجلس یزید حرکت می کردم که یکی از میان جمعیت با یک چوب دستی به سمت من حمله کرد که مردم او را کنترل کردند. دیدم که زار زار گریه می کرد و ضجه می زد و بعد از پایان تعزیه آن فرد نزد من آمد و عذرخواهی کرد و گفت تمام صحنه های عاشورا برای من تداعی شده بود و نتوانستم جلوی احساسات خود را بگیرم و بر اثر آن ناخودآگاه به سمت شما یورش بردم. چنین اتفاقاتی برای تعزیه خوان ها گاها پیش می آید که مورد غضب یا لطف مردم قرار می گیرند که این نشان از قدرت و اثرگذاری بالا تعزیه دارد.

در برنامه های تعزیه خوانی که داشته اید، آیا معجزه دیده اید؟

الان پر شور ترین و معروفترین تعزیه را خوانسار دارد. حدود ۴۵ سال است در خوانسار تعزیه می خوانم. یاد دارم زیر برف تعزیه می خواندیم و مردم دور تا دورمیدان تعزیه، کُرسی می گذاشتند و چایی می خوردند و زیر برف تماشای تعزیه می کردند. در مکان قدیمی تعزیه خوانسار خانم ها در طبقه بالا می رفتند و آقایان پایین می نشستند. یک شب تعزیه می خواندیم که به طور ناگهانی باران شدیدی گرفت و خانم ها برای پایین آمدن، به سمت پل ها که حفاظی اطرافشان نبود هجوم آوردند. در آن هنگام دیدم بر اثر عجله مردم یک خانم حامله که بچه ای هم در بغل داشت از بالای پشت بام به پایین پرتاب شد که گفتیم خودش یا بچه در بغلش یا بچه در شکمش حتما فوت خواهند شد ولی از برکت مجلس حسین (ع) هیچ کدام کوچک ترین آسیبی ندید. بارها شاهد بودیم موقع شمشیرزنی ها تیغه شمشیر می شکند و به میان جمعیت پرتاب می شود ولی هیچ کس آسیب نمی بیند که این ها همگی معجزه هایی است که از مجلس حسین (ع) جان می گیرد.

یک بار در گرمسار صحنه اسب سوار شدن شهربانو را داشتیم که اسب هجوم برد و پایش را روی سینه یک نوزاد کوبید و مقداری هم بچه را پای خود روی زمین کشاند که باز هم به طرز باور نکردنی هیچ آسیبی به بچه نرسید.

همین برنامه ها سبب شده عشق و علاقه مردم به تعزیه کم نشود. تعزیه نمایش مذهبی است که عشق به امام حسین (ع) را در دل دارد.

یک بار آقای سید حسن گل ختمی که آن زمان علی اکبر خوانی می کرد در مشهد تعزیه می خواند. زیر لباس ایشان جوهر قرمز تعبیه شده بود و مخالف خوان با خنجر بر روی این بسته جوهری می زند تا پاره شود و مثل خون بر روی پیراهن علی اکبر بریزد. در آن تعزیه مخالف خوان سهواَ با خنجر تیز محکم فرو می کند و خنجر داخل قلب آقای گل ختمی فرو رفت که فقط فریاد یاحسین از ایشان شنیده شد که همه گفتند مُرد ولی سالم ماند و هنوز هم تعزیه خوانی می کند و این ها همه از معجزاتی است که در تعزیه خوانی به وفور دیده می شود.

فرزندانتان هم تعزیه خوانی می کنند؟

یکی از پسرهایم که تعزیه خوانی هم می کرد و تازه قاسم خوان شده بود، سال ۱۳۶۳در فتح المبین شهید شد. یکی دیگر از پسرهایم که او هم روضه خوانی می کرد و اوایل انقلاب در سپاه مشغول بود، زمان بنی صدر توسط منافقین به رگبار بسته شد به طوری که ۱۴ گلوله از بدن پسرم بیرون آوردند. یاد دارم تا مدت ها نذر و نیاز داشتیم و از امام حسین (ع) خواستیم نجاتش دهد که به صورت معجزه آسایی زنده ماند ولی دکترها گفتند به خاطر شدت جراحات دیگر بچه دار نمی شود ولی از برکت امام حسین (ع) تا به الان ۴ فرزند خدا به ایشان عنایت کرده است و الان هم بدون کوچک ترین ناراحتی زندگی می کند. ما این اعجاز ها را دیده ایم و بر خود واجب می دانیم که تا آخر عمر نوکری حسین (ع) را بکنیم.

علاوه بر مجالس تعزیه خوانی محرم، چه تعزیه های دیگری مرسوم است؟

در محرم روز عاشورا تعزیه امام حسین (ع) را می خوانیم. روز تاسوعا تعزیه ابولفضل، روز هشتم تعزیه قاسم، روز هفتم تعزیه علی اکبر، روز ششم تعزیه حُر، روز پنجم تعزیه دوطفلان مسلم، روز چهارم تعزیه شهادت مسلم که این ها تعزیه های روتین است و سه مجلس روزهای اول و دوم و سوم را نیز تعزیه فاطمه زهرا (س) یا شاهچراغ یا بازار شام یا شهادت حضرت علی (ع) یا موسی بن جعفر (ع) یا امام رضا (ع) می خوانیم. علاوه بر تعزیه های دهه اول محرم به قول دکتر شریعتی که آمار تعزیه های طالقان را به تعداد روزهای یک سال عنوان می کند اما من دوستی از اراک دارم که تحقیق کرده است و تا ۶۰۰ مجلس تعزیه توانسته تا به حال جمع آوری کند که از جمله آن ها می توان به تعزیه های مختار که شامل ۴ مجلس می شود نام برد یا تعزیه یوسف و زلیخا، تعزیه بالقیس و سلیمان، تعزیه شست بستن دیو، تعزیه مصیب به کربلا، تعزیه خلافت ابابکر، تعزیه غصب فدک، تعزیه زن شمر، تعزیه عمربن عبدود، تعزیه فتاح، تعزیه متوکل بنی عباس، تعزیه شهادت امام جواد (ع)، تعزیه شهادت امام صادق (ع)، تعزیه جنگ خیبر، تعزیه حمزه داریم که بسیاری از این تعزیه ها هنوز در خوانسار اجرا می شود.

آرمان هیأت