آرمان هیأت - «مير انيس» فقط برای امام حسين(ع) شعر گفته است

«مير انيس» فقط برای امام حسين(ع) شعر گفته است

دكتر محمدرضا فخر روحاني معتقد است كه امروزه مير انيس را در ادبيات اردو با شکسپير و هومر در ادبيات انگليسی و يونان مقايسه می‌کنند.

قسمت اول مصاحبه را مي‌توانيداينجا بخوانيد.
خیمه: در مورد میر انیس بیشتر بگویید.
فخر روحانی: مير انيس کسی است که در طول حیاتش به جز امام حسین(ع) برای کسی شعر نگفته است و تعداد ابیاتش را به بیش از 500 هزار بیت به زبان اردو تخمین می زنند و تماما در باره واقعه کربلاست.

ایشان خیلی آدم موقعیت شناسی بوده است؛ شعرهایش به قدری قوی بود که به اعتقاد بسیاری از مورخان ادبیات اردو عالی ترین گونه ادبی در ادبیات اردو مرثیه است.

این را مکررا در سفرهایی که به هند داشتم از هندیهایی که اردو بلد بودند و مسلمان نبودند شنیدم که می گفتند: «وقتی کسی ادعای شاعری دارد او را دعوت می کنند و می‌گويند فی البداهه شعری درباره حر بايد بگويی.»

مرثیه عالی ترین نوع در ادبیات اردو است؛ این را گراهام بردی در کتابش می گويد که به خاطر میر انیس بود که ادبیات مرثیه به اینجا رسید.

بنده تعدادی از متخصصان آمریکايی را می شناسم که متخصص ادبیات اردو هستند و کتاب‌هايی در باره مرثیه اردو دارند؛ اينها روی این زمینه کار کرده اند.

فرض کنید ما در مورد ادبیات عاشورا تقریبا می توانیم میر انیس را با محتشم مقایسه کنیم، امروزه مير انيس در ادبيات اردو را با شکسپير و هومر در ادبيات انگليسی و يونان مقايسه می‌کنند.

میر انیس یعنی مرثیه؛ مرثیه در مقابل کل آثار شکسپیر و کل آثار هومر است و مرثیه بالاتر می ایستد؛ شیعه یک همچنین ذخیره ارزشمندی دارد و ما اهمیت نمی دهیم.

در مورد ادبیات فارسی هم فکر می کنم ادبیات دینی و عاشورای فارسی اگر کار شود و پخته شود می تواند به این موقعیت برسد.

بعضی از شعرهای فارسی به انگلیسی ترجمه شده اند؛ یک خانم انگلیسی می شناسم که رساله فوق لیسانسش محتشم کاشانی است و رساله دکترایش تحلیل روانی اجتماعی از مصیبت حضرت قاسم در مجالس زنانه روز عاشورار در منطقه حیدرآباد است؛ آنها به این دقت کار می کنند.

آقای کامران که ایرانی هستند در دانشگاه کانزاس هم کارهای خوبی می کنند؛ افرادی اینگونه زیاد هستند. اگر بخواهیم کار کنیم باید یک محوریت و مرکزیتی باشد و یک علمی برافراشته شود وگر نه جزاير پراکنده می شویم.

من دو جلد از این کتاب را به آن خانم آمریکایی دادم که یکی را برای خودش و یکی را به یکی از کتابخانه ها بدهد، ایشان می گوید: «بعد از دو ماه آن کتاب هنوز به دست من نرسیده و دست به دست دارد می گردد و تصمیم گرفتیم ادبیات عاشورا را بیاوریم در ادبیات تطبیقی فوق لیسانس تدریس کنیم.»

چه جاذبه ای این ادبیات دارد که آن طرف با آن که انواع ادبیات را دارد باز حس می کند کلی حرفهای ناگفته دارد؛ این است که حس می کنم ادای دینی که نسبت به ادبیات وفرهنگ عاشورا داریم این نیست که ده روز اول محرم را سینه بزنیم؛ باید واقعا این را پرفروغ نگه داریم.، ترجمه های ما باید ترجمه های خیلی شیکی باشد.

کسی که می خواهد ادبیات عاشورایی را معرفی کند باید به بهترین وجه معرفی شود و از هر لحاظ بهترین کیفیت را داشته باشد؛ اگر اینگونه کار کردیم، فقط ادای دین کرده ایم و سقف پرواز امام بالاتر از این است؛ این توان ما است نه شان امام حسین(ع).

خیمه: در مورد میر انیس در ایران کار شده است؟
فخر روحانی: چند مقاله نوشته شده و مفصل ترین مقاله را در ده صفحه من نوشته ام اما شنیده ام یک دکتر هندی نیز مقاله ای نوشته است.

در سفری که به هند داشتم یک دوست هندی به من گفت دکتر سید جعفر رضا دنبال شما می گردد. اگر می توانید با ایشان تماس بگیرید؛ گفتم من فردا به ایران بر می گردم؛ بعد به ایشان ایمیل زدم.

ایشان گفت: «ما در هندوستان چند استاد دانشگاه جمع کرده ایم و می خواهیم کل آثار میر انیس را از نو گردآوری و کار کنیم و تنها عضو ایرانی تیم هم شما هستید»

یکی از اعضای آن تیم شخصی است به نام شیخ زاهد مهدی که قبلا نماینده هند در شورای امینت به مدت هشت سال بوده اند؛ چنین آدمی افتخار می کند که درباره میر انیس کار کند.

میر انیس در هند یعنی عزاداری؛ به نوحه خوانی می گویند میرانیس خوانی؛ او از حافظ خیلی بالاتر است، نمی خواهم حافظ را پایین بیاوردم. میر انیس خیلی بالاست؛ کسی که 500 هزار بیت شعر می گوید.

هند هوای بسیار گرمی دارد؛ نقل می کنند یک روز میر انیس با دو تا از دوستانش در رودخانه شنا می کردند، یکی از دوستانش می گویند میر انیس اگر الان در فرات شنا می کردی چه شعری می گفتی.

میر انیس یک شعر بلند بالا می گوید ولی چون در آب بودند نمی توانستند بنویسند و او با خودش می نشسته و شعر می گفته و گریه می کرده و کسی نمی توانسته بنویسد.

خیمه: سال 85 پیش خبری در مورد کتاب شما منتشر شد به این عنوان که مقدمه کتاب شما به قلم آقای دکتر سرکیسیان اسقف اعظم ارامنه ایران است؛ توضیحی درباره نحوه آشنایتان با ایشان بفرمایید؟
فخر روحانی: آقای سرکیسیان برای درجه اسقف اعظمی شان باید تحقیقی انجام می دادند که بازخوانی واقعه روز عاشورا را انجام دادند.

ایشان را یکی دو بار در کلیسا دیدم بسیار شخص نورانی است؛ حتی یک بار به او گفتم از این که تلاش کردی و چنین کاری کردی اجازه بده دستت را ببوسم؛ گفتم کسی که درباره امام حسین(ع) کار می کند خیلی ارزش دارد.

ایشان می گفت: «من 4 هزار کتاب در مورد شخصیت امام حسین(ع) دارم» و این از یک اسقف خیلی عجیب است؛ در این وادی با افرادی مواجه می شوید که بهت زده می شوید.

تمام ادبیاتهای دنیا یک دوره شروع دارند؛ یعنی یک دوره آغاز و اوج و افول دارند، ادبیات عاشورا هیچ وقت دوره افول نداشته است.

ادبیات های مختلف یک محدوده مکانی دارند مثلا ادبیات انگلیسی در کشورهای انگلیسی زبان یا ادبیات انگلیسی کانادا، آمریکا یا استرالیا. شما هیچ وقت نمی توانید بگویید ادبیات عاشورا رد ایران؛ مکاتب ادبی یک روز می آیند و یک روز اوج می گیرند و یک روز می روند ولی ادبیات عاشورا با همه فرق می کند.

سال 1904 در نیویورک کتابی منتشر می شود تحت عنوان تاریخچه قمه زنی؛ من اصل کتاب را ندارم و فقط رفرنس کتاب را جایی دیدم که اثریک استاد آمریکاییاست که احتمالا اسرائیلی الاصل باشد؛ ایشان فقط متخصص بررسی شیوه های عزاداری در روز عاشورا در کربلا نجف و قم و مشهد است. یکی از متخصص ترین افراد است و آمریکا اسرائیل از تحقیقات ایشان استفاده می کند.

یک اسرائیلی هم متخص منابع مالی تامین شهریه های حوزه های علمیه نجف و کربلا ظرف 300 سال پیش است؛ عمر و وقت می گذارند و آدمها را هم می شناسند و یک به یک با آنها تماس می گیرند.

برای این کتاب هم خیلی به من ایمیل می زدند؛ می گویند بارها با شما تماس گرفته ایم ولی شما ما را نمی شناسید؛ هر کاری اینجا صورت می گیرد زیر ذره بین می رود، نوحه های ما را ضبط می کنند.

بنده یک استادی آلمانی می شناسم به نام آقای ورنر که حضوری ایشان را ندیده ام و با تالیفاتشان آشنا هستم و از طریق ایمیل در تماسم.

ایشان خیلی به من کمک کردند؛ ایشان مقاله ای دارند که سی سال پیش نوشته شده به نام نقطه نظرات فقهای شیعی در مورد قمه زنی در روز عاشورا که بنده اصل مقاله را از ایشان گرفتم.

کارهای جدی می کنند، نمی شود کارهای اینها را دست کم گرفت، فکر نکنید آنها ما را نمی بینند؛ خیلی دقیق ما را می بینند، روضه الشهدا هنوز هم به عنوان یک مقتل معتبر در دنیا مطرح است و این واقعا جای تاسف است.

شخصی هست به نام خالد سنداوی که استادی فلسطینی است، فکر می کنم استاد دانشگاه حیفا در اسرائیل است. ماجرای سر امام حسین(ع) از لحظه ای که سر امام قطع می شود تا وقتی که به بدن مبارک متصل می شود را مقاله مفصلی کار کرده است و مخفی هم کار نمی کنند.

خیمه: آیا به نظر شما این همه کار علمی درباره عاشورا هدفی جز رمزگشایی نیست؟ یعنی رمز پیروزی شیعیان؟
فخر روحانی: یک اثر تحقیقی که منتشر می شود با اهداف مختلف بیرون می آید مهم این است که اين کار انجام می شود.

یک استاد آلمانی در یکی از ایمیل هایش به من نوشته بود که مدت بیست سال است در مورد مراسم سنتی بزگرداشت روز عاشورا در مورد بختیاری های جنوب ایران کار می کنم.

1055 نسخه تعزیه به زبانهای فارسی و ترکی و عربی در کتابخانه واتیکان هست؛ همین آقای ورنر به من نوشته بود فلان شخص روسی در فلان کتاب مقاله در مورد برگزاری مراسم روز عاشورا در میان ترک زبانان آذربایجان را کار کرده است.

کتابی در سال 1831 در فرانسه چاپ شد و بعد ترجمه اش در دهلی چاپ شد که توصیف بسیار دقیق در مورد واقعه کربلا و شخصیت امام حسین(ع) به قلم یک استاد فرانسوی صورت گرفته است؛ هنوز هم دنبال قدیمی ترین اثر هستم.

خیمه: آیا مؤسسه خاصی نیز یافته اید که در خارج در این مورد کار کند؟
فخر روحانی: افراد را ديده ام ولی مؤسسه را نه؛ شاید هم مؤسسه دارند و نام نمی برند.

آقای «اتان کردن» مقاله بسیار جالبی در مورد شمر دارد؛ همین شمری که حتی حاضر نیستیم اسمش را ببریم؛ يک مقاله مفصل که به لحاظ علمی مقاله تحقيقی است.

ايشان یک نقد دو صفحه ای به کتاب محمود ایوب که لبنانی‌الاصل و تبعه لبنا ن است می نویسد که تذکر می دهددر اعلام یاران امام در روز عاشورا اشتباه کرده‌ است.

در ايران هم نمونه‌ها فراوان است ولی ضعف ما این است که به زبان بین‌المللی و دنیاپسند حرف‌مان را نزده‌ایم، يا فارسی بلدند يا عربی.

اگر انگلیسی حرف‌مان را بگوییم می‌توانیم تاثیرگذار باشیم، آنها نگاه ذره‌بینی به مسائل دارند. مقتل‌ها از اول تا آخر مقتل است ولی در آن‌جا می‌گویند من یک مقاله می‌نویسم در مورد حر. بعد پنجاه منبع می‌خواند و يک مقاله دو صفحه‌ای در مورد حر می‌نویسد.

در منابع ما بايد تکه تکه در مورد حر مطلب پیدا کنيد، ما هم باید روش تحقيق بلد باشیم و هم باید ببنيم چطور بايد با جهان صحبت کنیم و به چه زبانی بگوييم که قابل فهم برای آنها باشد.

وقتی آن استاد اسرائيلی اين‌قدر دقيق کار می‌کند ديگر من نمی‌توانم بگویم غلط املايی مهم نيست؛ متاسفانه در چاپ اول کتاب من خانمی که تايپ می‌کرده اجتهادات خودش را هم وارد کرده بوده است؛ در حالی که اين کار از نظر علمی اصلا درست نيست.

من برای تهيه اين کتاب در بعضی از شعرهای انگليسی يک کتابخانه خيلی بزرگ را چند روز ديوان‌های اشعار انگليسی را نگاه می‌کردم تا چاپ اصلی آن را پیدا کنم و تصحيح کنم؛ چون می‌دانم اگر بی‌دقتی کنم کسی آن‌جا با اين همه دقت نشسته است؛ شأن امام حسين(ع) بالاتر از این حرف‌هاست، امام حسین(ع) را از فرهنگ شيعی برداريد چه می‌ماند.

کل ادبيات عاشورا و عاشورا ورای آن جيزی است که ما فکر می‌کنيم؛ تعبیر و فهمی که ما از عاشورا داريم، فهم ما از آن است نه آن چیزی که در تاریخ صورت گرفت؛ عظمت کار بالاتر از این حرف‌هاست، من حس می‌کنم تمام کارهايی که انجام می‌دهم در برابر عظمت حضرت هيچ است.

کنفرانسی در هند برگزار شد با عنوان سنت برگزاری عزاداری در هند و تنها مهمان غيرهندی که من حضور داشتم. وقتی برگشتم ديدم که توبيخ کتبی به من داده‌اند که شما چه وظيفه‌ای داشتید به عنوان استاد دانشگاه که در سمينارهای خارجی شرکت کنيد. شما باید سر کلاس درستان را می‌داديد؛ گفتم من کتباً برای شما نوشته‌ام و سمينار لهو و لعب که نبوده است.

در هند به يک کتابخانه بزرگ ادبيات محلی هند رسيدم و وقتی در آنجا فهميدن من کار عاشورايی می‌کنم با من بسيار همکاری کردند و هيچ گونه حق عضويتی از من دريافت نکردند و وقتی از آنها علت اين کار را جويا شدم، علت آن را فقط بحث عاشورا بيان کردند کردند و فقط در برابر کاری که برای من انجام دادند درخواست يک نهج‌البلاغه کردند که از ايران برای آنها ارسال کنم.