استان اردبیل در حالی مهد شعر آیینی است که به عقیده کارشناسان غنای ادبیات شعری را آن‌چنان‌که باید خارج از مرزهای خود نشر نداده و عوامل متعددی موجب شده این مسئولیت تاریخی همچنان مغفول بماند.
مرور تاریخی اردبیل قله‌های رفیع ادبیات آیینی را گواه است. افرادی که شعر آن‌ها وقتی در کتاب‌ها و بعدها در مداحی‌ها خوانده می‌شد ضربه‌های تکان‌دهنده‌ای به روح و جان مخاطب بود تا از غفلتی که به متوجه وی است خلاصی یافته و چشمه حقیقت را بشناسد.
هر کودکی که در اردبیل متولد می‌شود چشم و گوشش به شعر آیینی و عاشورایی عادت می‌گیرد و همین‌ها است که موجب شده حب اهل‌بیت در بین ساکنان این استان زبانزد خاص و عام شود.
باوجود دوستداری بی‌وقفه اهل‌بیت آسیب‌هایی نیز در این میان وجود دارد. چه آن‌ها که در اشعار و مداحی‌ها رخنه می‌کند و چه آن‌هایی که در عزاداری‌ها نمود پیدا می‌کند.
کارشناسان و اهل فن بیشترین گله‌مندی را از نسل جوان دارند که بی‌محابا دست به مکتبی می‌برند که در طول تاریخ شعرایی را خارج از مرزهای کشور نیز تربیت کرده است. انتقاد آن‌ها از بی‌دقتی است، بی‌توجهی به اصول و ضعف آگاهی که در برخی مواقع ناخواسته به این مکتب غنی به لحاظ معرفتی و تاریخی ضربه می‌زند.
خبرگزاری مهر دفتر اردبیل به‌منظور بررسی کارشناسانه و علمی این مسائل و نیز در خصوص سابقه تاریخی و وضعیت فعلی شعر آیینی میزگردی با حضور سجاد حسینی پژوهشگر تاریخ، استاد دانشگاه و سرپرست دفتر توسعه فرهنگی آذربایجان دانشگاه محقق اردبیلی، غلام‌رضا هادی شاعر پیشکسوت آیینی و امیر رجبی نویسنده و مدیرکل حوزه هنری استان اردبیل برگزار کرد تا نظرات سه حوزه شامل دانشگاه، شعرا و نهادهای فرهنگی دریافت شود.
میزگردی که در آن به‌ضرورت پایش برخی نگاه‌های سلیقه‌ای و سیاسی حاکم و برخی بی‌دقتی‌ها در شعر آیینی از سوی هر سه کارشناس تأکید داشت.
*به چه دلیل شعر آیینی در اردبیل از ریشه قوی عقیدتی و معرفتی برخوردار است؟ آیا شکل‌گیری حکومت شیعی صفوی در ترویج شعر آیینی و شکل‌گیری مکتبی در این خصوص تأثیرگذار نبود؟هادی: دلیل اصلی را بنده در ارادت به اهل‌بیت می‌دانم. بی‌شک اگر برای یک تولید هنری تقاضا نباشد عرضه صورت نمی‌گیرد. ما از ۵۰ سال قبل در این شهر هیئت‌های مذهبی داریم و نه‌تنها هیئت‌ها به قوت خود فعال هستند بلکه توسعه پیدا کرده‌اند و از اتاق‌های سه در چهار به مساجد و دانشگاه‌ها کشیده شده‌اند.
در دانشگاه‌ها شب‌های شعر برگزار می‌شود و مراسمات متعدد موجب شده حتی شعر آیینی رشد قابل‌توجه نیز داشته باشد و تمامی این‌ها فقط زمانی می‌تواند تداوم داشته باشد که مردم استقبال کنند.
رجبی: حضور شاعران بزرگ خود موجب شده علاقه‌مندی به شعر آیینی و عاشورایی افزایش داشته باشد.
از طرفی اینجا خاستگاه شیعه بوده و این مهم خود تأثیرگذار بوده است. ما قوی‌ترین سابقه تاریخی شعر آیینی را بعد از قاجار می‌بینیم و هرچند ارادت به خاندان اهل‌بیت به عقب‌تر هم می‌رود اما نمونه‌هایی از شعرهای غنی آیینی از دوره قاجار مشاهده می‌شود.
باید تأکید کنم سوای محتوا و مضمون زیباشناسی و زیباپسندی مردم اردبیل نیز در توسعه شعر آیینی مؤثر بوده است. مردم ما ذوق بالایی در شعر دارند و این موجب شده شعر آیینی رفته‌رفته پخته‌تر شود. درعین‌حال مردم نیز به هر شعری احسنت نمی‌گویند.
*آقای هادی شما معتقد به تاثیرحکومت صفوی در رونق شعر آیینی نیستید؟عشق و ارادت حکومت صفوی باعث شده حب اهل‌بیت در بین مردم اردبیل تشدید شود و این دیدگاه فکری و معرفتی مردم از سوی حکومت دوستدار اهل‌بیت تشویق شده است.
باید تأکید کنم شعر آیینی و عاشورایی توسط شعرای قدر از ابعاد مختلف در این شهر توسعه‌یافته است. زمانی بیضا از بعد عرفانی به آن پرداخته و بعدازآن مرحوم یحیوی به بعد حماسی پرداخته و منزوی و انور به نیاز امروز ازجمله عزاداری‌ها با دوبیتی‌ها پرداخته‌اند. همین‌ها موجب شده حتی عزاداری در اردبیل نیز متفاوت از سایر مناطق باشد.
شما در هیچ استانی نمی‌توانید شعری پیدا کنید که به مدت یک ساعت قرائت شود و ما اشعاری داریم که یک ساعت زمان می‌برد تا آن را بخواند و تمام کند. حتی در بین شعرای ترک هم چنین چیزی نداریم.
چنین غنایی باید ترویج شود و این سبک و سلیقه به‌صورت گسترده رواج پیدا کند.
*شکل‌گیری حکومت شیعی صفوی با مکتب شعر آیینی تا چه حد انطباق تاریخی دارد؟ آیا شعر آیینی اردبیل در خارج از مرزهای کشور و کشورهایی که آمیختگی فرهنگی داریم تأثیراتی به دنبال داشته است؟حسینی: در دوره صفوی اردبیل چنانچه از نامش (آرتاویل = شهر مقدس) پیداست شهری مقدس است. حتی قبل از آن نیز گفته می‌شود شهر مقدسی بوده و این شهر قبل و بعد از تشکیل حکومت صفویه مرکز تصوف با محوریت شیخ صفی‌الدین اردبیلی است که زمانی که حیات داشت حلقه‌های تصوف را تشکیل داد.
هرچند صفویه برای ایجاد حکومت شیعی اراده می‌کند اما اظهارات متعدد و در برخی مواقع متضادی در خصوص سنی یا شیعه بودن صفویه وجود دارد درعین‌حال که از شیخ حیدر و شیخ جنید به بعد محققان اثبات کرده‌اند که شیعه بودند.
تقدس اردبیل به این معنی نبود که این شهر به‌عنوان پایتخت انتخاب‌شده است و در دوره شاه اسماعیل صفوی اردبیل شهری مشهور به تصوف و تشیع بود.
اینکه زمان شعر آیینی با حکومت شیعی یکی دانسته شود بنده موافق نیستم و ما به‌عنوان‌مثال تسنن ۱۲ امامی یعنی مسلمانان سنی که به امامان احترام و ارادت داشتند داریم و آنچه باعث شده شیعه و سنی به هم نزدیک شوند تصوف است.
در ادبیات کتاب روضه الشهدا (خراسان دوره تیموری) در حدود قرن ۹ داریم که نویسنده آن سنی است اما در خصوص اهل‌بیت شعر گفته و بعدها مراسم روضه‌خوانی از نام این کتاب برگرفته شده است. علاوه بر این مرثیه اهل‌بیت و ادبیات آیینی در عثمانی نیز رونق دارد و ما وظیفه سنگینی داریم که شعر آیینی عثمانی را مطالعه کنیم.
*به چه دلیل این وظیفه را برای اردبیل قائل هستید؟ببینید کتب عثمانی در دو گروه دسته‌بندی می‌شود. کتب مستقل ادبیات آیینی که ذکر مصیبت اهل‌بیت است و کتبی که مستقل نوشته‌نشده و شعرهایی در مدح اهل‌بیت است. تمامی منابع این ادبیات نیز در دسترس است و حتی کتب سنگی از سایت‌های اینترنتی قابل دانلود است.
اردبیل به لحاظ اینکه قطب است وظیفه تاریخی دارد. همچنان در بسیاری از مناطق دنیا اردبیل را به‌عنوان قطب تصوف و تشیع می‌شناسند و همچنان تقدس این شهر در ذهنیت بسیاری از ساکنان کشورهای همسایه باقی است.
ما از یک‌سو می‌توانیم با هدایت این افراد گردشگری مذهبی را توسعه دهیم و از سویی می‌توانیم به‌واسطه ارتباط‌گیری و توسعه مطالعات شیعه را تبلیغ کنیم.
به‌عنوان‌مثال چاپ کتب به دو رسم‌الخط می‌تواند مخاطبان را تا چند برابر افزایش دهد. به دلیل اینکه بسیاری از دوستداران تصوف و تشیع به این شهر ارادت دارند این انتظار از اردبیل پابرجاست که در حوزه ترویج ادبیات آیینی خود و مطالعه ادبیات آیینی کشورهای همسایه مؤثرتر عمل کند.
*آیا فعالیت دستگاه‌های فرهنگی در خصوص ضرورت‌هایی که عنوان می‌شود را قابل‌قبول می‌دانید؟رجبی: جایگاه مذهبی شهر اردبیل در بین علویان ترکیه که گفته می‌شود ۲۰ میلیون نفر هستند همچنان برجسته است. این گروه اردبیل را همچنان به‌عنوان ظرفیت گردش زیارتی می‌شناسند و بااین‌وجود ما در ترجمه و تبلیغ آثار کوتاهی کردیم.
دستگاه‌های فرهنگی باید از این ظرفیت به شکل مطلوب استفاده کنند و به دلیل وجود پس‌زمینه فرهنگی زمینه ترویج آثار را تسهیل کنند.
*در تفکیک شعر آیینی و عاشورایی مجالس ما بیشتر مروج کدام بوده و کدام یک مورد غفلت است؟هادی: شعر آیینی اردبیل به اعتقاد بنده از مرحوم یحیوی آغاز می‌شود و اوج آن در منزوی و انور دیده می‌شود که بیشتر رویکرد عاشورایی دارند. اشعار شعرایی که از این دو شاعر نیز تأثیر می‌گیرند بیشتر عاشورایی است. اگر امروز صدای اردبیل به مرزهای دیگر رفته از شعرای انور و منزوی بیشتر استفاده شده است. شعر شاعری مانند بیضا منبع است اما حتی در یک مجلس عنوان نمی‌شود.
به‌عنوان‌مثال ما مراسم تشت گذاری داریم که شعر آیینی در عزاداری آن کارکرد زیادی ندارد. به دلیل اینکه همه عارف نیستند و شعر عرفانی نیز روح عزای کمتری دارد. بنابراین در تشت گذاری از شعر آیینی نمی‌توان استفاده کرد.
*با توجه به فعال بودن کارگاه شعر آیینی در حوزه هنری اردبیل، تولیدات شعرای معاصر را چطور ارزیابی می‌کنید؟رجبی: به عقیده بنده به دلیل اینکه ما درگذشته شعرای قدری داشتیم کار برای شعرای معاصر سخت‌تر شده است. متأسفانه شعرا در برخی مواقع متناسب با انتظار جواب نمی‌گیرند و افت اتفاق می‌افتد.
به‌منظور بهبود کیفی شعر ما کارگاه‌های آیینی، با حضور اساتید پیشکسوت دایر کردیم تا فرصت نقد و بررسی شعر آیینی فراهم شود. در ادامه اشعار به لحاظ محتوا یا ایرادات عروضی و قافیه‌ای مورد بررسی قرار گیرند.
ببینید ما نیاز داریم هر زمان شعر آیینی را آسیب‌شناسی کنیم تا آن سابقه درخشان تداوم پیدا کند.
هادی: بنده موافق نیستم که به دلیل سابقه درخشان شعرای معاصر نمی‌توانند به شکل گذشتگان شعر بنویسند. به نظر بنده در حال حاضر مخاطبان عالم‌تر شده‌اند و این موضوع کار را برای شاعر سخت‌تر کرده است.
تمام منابع اهل سنت ۱۲ امام را با احترام یاد می‌کنند و در تمام آن‌ها یزید شخصیت منفوری دارد و به مظلومیت امام حسین (ع) تأکید می‌شود
در همان زمان منزوی و انور نیز شعرای زیادی داشتیم که نتوانستند ماندگار شوند.
در حال حاضر شعرای جوان متأسفانه بدون اینکه نظر پیشکسوتان را درک کنند اشعار را به محافل و مجالس می‌برند و شعری که ایرادهای آن اصلاح‌نشده خوانده می‌شود. درنتیجه گمان می‌کنیم شعر معاصر با ضعف همراه است.
با توجه به اینکه اهل‌بیت محصور به زمان نیستند، تا تاریخ بشریت پابرجاست می‌توان برای مدح و ذکر مصیبت اهل‌بیت شعر سرایید.
*آقای حسینی شما به منابع ادبی در خصوص مدح و ذکر مصیبت اهل‌بیت اشاره کردید که توسط نویسندگان سنی نوشته‌شده است. در این خصوص بیشتر توضیح دهید.
اهل سنت از ابتدا محب اهل‌بیت بوده و برخی جریان‌های انحرافی از جمله وهابیت را باید کنار گذاشت. تمام منابع اهل سنت ۱۲ امام را با احترام یاد می‌کنند و در تمام آن‌ها یزید شخصیت منفوری دارد و به مظلومیت امام حسین (ع) تأکید می‌شود.
در کشورهای همسایه ازجمله ترکیه و جمهوری آذربایجان که ارتباط فرهنگی داریم بسیاری از اهل سنت ارادت به اهل‌بیت دارند. به‌عنوان‌مثال زمانی در ترکیه جریان بکتاشیه رواج داشته که برخی معتقدند این‌ها از بکتاشیه برای پنهان کردن گرایش‌های شیعی به‌عنوان سرپوش استفاده می‌کردند.
منابع تاریخی عثمانی هم تا به امروز هرکجا نام ۱۲ امام آمده به دنبال نام آن‌ها «(ع)» و «رضی‌الله‌عنه» قیدشده است.
اینکه اهل سنت مرثیه امام حسین (ع) را بگوید چیز عجیبی نیست و در تاریخ آثار متعددی در این خصوص داریم.
*برخی اشعار عاشورایی را به دلیل اینکه به‌صرف گریه کردن مخاطب متمرکز شده مورد انتقاد قرار می‌دهند. آیا ظرفیت دیگری در شعر عاشورایی به‌غیراز بکا وجود دارد؟هادی: لازم است به یک موضوع اشاره‌کنم. شعر آیینی با شعر عاشورایی متفاوت است. شعر آیینی پیام می‌دهد اما شعر عاشورایی مختص مصائب است.
روایت است امام حسین (ع) خود تأکید کرده که در سال ۱۰ روز برایش مسلمانان عزاداری کنند.
آنچه باید مورد تأکید باشد این است که پیام شعر عاشورایی باید در ادامه با شعر آیینی تکمیل شود و ما به علت‌ها هم بپردازیم. در شعر عاشورایی عزاداری می‌کنیم و با استقبال مواجه است اما باید در اجتماعات پیام اهل‌بیت را نیز انتقال داد.
به‌عنوان‌مثال در مقدمه اشعار می‌توان به پیام اهل‌بیت و انگیزه قیام امام حسین (ع) توجه داشت که متأسفانه مشاهده می‌شود در برخی مواقع از پیام غافل هستیم و شعر را از بخش بکایی خود می‌خوانند.
*به عقیده شما کارکرد بکا در شعر عاشورایی چیست و این اشعار و نیز شعر آیینی و عاشورایی با چه آسیب‌هایی مواجه است؟رجبی: بکا عین رشته تسبیح است و محور شعر عاشورایی است؛ اما ما دانه‌های تسبیح هم داریم که همان معرفت است و تأکید می‌شود بکا از آن بهره گیرد.
بکا عین رشته تسبیح است و محور شعر عاشورایی است؛ اما ما دانه‌های تسبیح هم داریم که همان معرفت است و تأکید می‌شود بکا از آن بهره گیرد.
به عقیده بنده باید پیام‌های اجتماعی و معرفتی را در دل بکا جا داد و در برخی مواقع حتی پیام عرفانی را نیز منتقل کرد.
آسیب‌ها را بنده در دو گروه دسته‌بندی می‌کنم. یکی دور شدن از مقتل‌های اصلی است که موجب شده برخی تحریفات رسوخ یابد که هیچ واقعیت تاریخی ندارد.
دیگری تضعیف فرم شعر و قالب‌های شعری و سخیف بودن برخی قالب‌ها است.
هادی: بنده معتقدم در برخی مواقع نگاه سیاسی حاکم است. انتظار می‌رود پیام سیاسی در شعر داشته باشیم درحالی‌که نباید در شعر عاشورایی پیام سیاسی را دخالت دارد. وقتی شعر سیاسی نوشته نمی‌شود، شعر آیینی و عاشورایی همراه با ضعف و خلأ تصور می‌شود.
برخی معتقدند مثلاً در تجمعات باید شعر سیاسی خوانده شود اما بنده به‌عنوان یک شاعر تأکید دارم که باید تنها جهت فکری اهل‌بیت قرائت شود.
از سویی برخی آسیب‌ها به رفتار شعرای جوان برمی‌گردد که حضور اساتید را درک نمی‌کنند و مقتل‌ها را درک نکرده شعر می‌سرایند.
این نوع از شعر موفق نخواهد بود زمان سپری خواهد شد و به‌عنوان‌مثال تمامی اشعار پیرامون شاهی فراموش می‌شوند اما این شاعر در تاریخ می‌ماند.
*آیا می‌توان از عنصر خیال در شعر عاشورایی بهره گرفت؟هادی: در شعر آیینی در برخی مواقع تعاریف مطرح است اما در شعر عاشورایی این چنین نیست. بنده معتقدم فضیلت اهل‌بیت بیشتر از وجود فیزیکی آن‌ها است و باید در شعر بیشتر به بیان فضیلت برویم و مثلاً فلان شخصیت کربلا قد و قامت رعنا دارد و مسائلی ازاین‌دست نباید محور تمرکز شعر باشد. علاوه بر این وقایع قتل اهل‌بیت بر اساس مستندات تاریخی گفته شود.
فضیلت اهل‌بیت بیشتر از وجود فیزیکی آن‌ها است و باید در شعر بیشتر به بیان فضیلت برویم و مثلاً فلان شخصیت کربلا قد و قامت رعنا دارد و مسائلی ازاین‌دست نباید محور تمرکز شعر باشد
نکته اینجا است که آنچه از زبان حال می‌گوییم مهم نیست گفته‌شده یا نه. به‌عنوان‌مثال وقتی مادری در کربلا برای فرزند خود مرثیه می‌گوید بیان آن به زبان عامیانه آسیب‌زا نیست و به عقیده بنده فقط در زبان حال می‌توان از خیال استفاده کرد.
*دانشگاه چگونه می‌تواند در آسیب زدایی شعر و ادبیات مؤثر عمل کند؟حسینی: دانشگاه می‌تواند برای بهبود ادبی شعرای جوان را حمایت کند. همچنین به لحاظ تاریخی نیز می‌تواند چنانچه اشاره شد به شاعر در ارتقا آگاهی و اطلاعات کمک کند.
در خود استان در دانشگاه‌های پیام نور و محقق اردبیلی ظرفیت‌های قابل‌توجهی در حوزه تاریخ و ادبیات وجود دارد که می‌توانند کارگاه‌های آموزشی را به لحاظ نیاز علمی تغذیه کنند.
در خصوص استفاده از عناصر خیال که برخی مواقع موجب شده برخی انحرافات در شعر به وجود آید باید توجه داشت در بخش تاریخی شعرا بی‌نیاز از تاریخ‌دانان نیستند و باید از علم متخصصان تاریخ اسلام و منابع دست‌اول استفاده شود.
شعر آیینی واقعه تاریخی را به زبان ادبی طرح می‌کند و آنچه نهایتاً بیان می‌کنیم یک حادثه تاریخی است که ازقضا در تاریخ به دلیل اهمیت آن هرلحظه از واقعه کربلا از نگاه مورخان پنهان نمانده و به‌صورت کامل بیان‌شده است.
*تا چه حد دستگاه‌های فرهنگی استان برای آسیب زدایی از ادبیات آیینی موفق عمل کرده‌اند؟رجبی: به اعتقاد بنده اصل رویداد و کلیات این حادثه غیرقابل تغییر است. به‌منظور پاسخ به دغدغه‌ها شورای عالی تعزیه در استان تشکیل‌شده که اگر به‌صورت متمرکز سیاست‌گذاری کرده و به دستگاه‌ها ابلاغ کند هر دستگاه وظیفه خود در آسیب زدایی را دریافت خواهد کرد.
*آقای هادی شما به عنوان شاعر عملکرد دستگاه‌های فرهنگی را چقدر مؤثر می‌دانید؟به اعتقاد بنده دستگاه‌های تبلیغات اسلامی، حوزه هنری و ارشاد اسلامی می‌توانند در این خصوص ورود کنند و کرده اند، اما ما عملاً اقدامی از سوی ارشاد اسلامی مشاهده نمی‌کنیم.
از سویی انتظار می‌رود شورای فرهنگ عمومی دستگاه‌هایی که دغدغه دارند ازجمله حوزه هنری را حمایت کند تا زمینه برای ارتقا کیفی و کمی شعر آیینی تسهیل شود.
تلاش کردیم در یک سال گذشته کارگاه شعر آیینی را به‌صورت تخصصی دایر کنیم و حوزه هنری قول مساعد دعوت از اساتید تاریخ و ادبیات را نیز به کارگاه‌ها داده است. این اقدامات باید تداوم یابد تا شعر آیینی به شکل مطلوب به بار نشیند.
خبرنگار: ونوس بهنود
