آرمان هیأت - نیازمند تحول جدی هستیم

محسن حسام مظاهری، نویسنده و عاشورا پژوه: بیشتر از اینکه دنبال حل مسئله از حوزه نهاد دولت به معنای عام آن باشیم باید در بدنه جامعه مخاطبان و تولیدکنندگان کتاب دنبال پاسخ این سؤال باشیم. اگر قرار است اتفاقی رخ دهد، باید در عرصه خود ناشران، پدیدآورندگان و نویسندگان کتاب باشد.

محسن حسام مظاهری مدیر انتشارات خیمه است و خودش هم نویسنده و عاشورا پژوه است. با او درباره وضعیت نشر، توزیع و کیفیت کتاب‌های عاشورایی به گفت‌و گو نشستیم تا نظر کسی که از نزدیک با این حوزه سروکار دارد را بدانیم. حاصل این گفت و گو را بخوانید؛

وضعیت نشر کتاب‌های عاشورایی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

بحث عاشورا به دلیل اینکه یک وجه آیینی مهم دارد و با مجالس عزاداری پیوند خورده، در بین موضوعات مذهبی دیگر از موضوعاتی است که پیرامون آن کتب بیشتری تألیف می‌شود و حجم بیشتری از کتب مذهبی را به خود اختصاص داده است.

البته به نظر می‌رسد بخش قابل‌توجهی از این کمیت بالا وجه بازاری و عامه پسند دارد و بنابراین نمی‌توان این حجم بالا در رابطه با کتب عاشورایی که در مقولات مختلف مانند ادبیات، شعر، کارهای پژوهشی یا کارهایی که باهدف تبلیغ و ترویج و تحلیل عاشورا دیده می‌شوند را به‌حساب این بگذاریم که از حیث پژوهش و غنای آثار وضع مناسبی دارند. بلکه برخی از این آثار، آثاری هستند که با نگاه به بازار نوشته می‌شوند و یا بر اساس حس انجام‌ وظیفه برخی مؤلفان یا انگیزه‌های دیگر تولید شده‌اند؛ که هر ساله انتشار این نوع کتب، از حیث درون‌مایه و کیفیت اثر، چندان قابل‌قبول نیستند؛ اما با همه این اوصاف، کتاب‌های خوبی منتشر می‌شود که به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر، از جهت کیفیت کارهای پژوهشی، کمی بهتر شده است.

بر اساس برخی آمارها بیش از 6000 عنوان کتاب با موضوع عاشورا و موضوعات مرتبط منتشرشده است. آیا شما با این حجم از تولیدات کتاب موافق هستید؟

البته بحث اصلی و مهم، کیفیت این آثار است و بخش عمده این آثار هم در حوزه ادبیات از جمله اشعار، مراثی و نوحه‌ها هستند که مصرف و کارکردشان در برنامه‌ها و آیین‌ها است، بنابراین نباید از این‌ جهت این آمار را جزء کتاب‌های عاشورایی لحاظ کرد. آنچه قابل‌توجه است بخشی از آمار کتب‌ها در حوزه عاشورا با توجه به مخاطبان متفاوت آن با نگاه به بازار و این آیین‌ها تولید می‌شود، بنابراین لازم است در ارزیابی تولید کتب عاشورایی، به این وجه و به این کارکرد عمده آثار توجه داشته باشیم تا بتوانیم تحلیل درستی را ارائه دهیم.

به نظر شما فرهنگ کتاب‌خوانی در میان قشر مذهبی به‌ویژه هیئتی‌ها به چه میزان توسعه‌یافته است؟

در تجربه اولِ این نمایشگاه نباید سطح انتظار بالایی از آن داشت؛ اما اینکه ما نمایشگاه تخصصی داشته باشیم و با برگزاری آن یک اتفاق فرهنگی تخصصی در حوزه‌هایی مثل نشر آثار دینی به ‌ویژه عاشورا، ایجاد شود، می‌تواند یک اتفاق مبارکی باشد، به‌شرط آنکه برخلاف عرفی که معمولاً نمایشگاه‌های کتاب در کشور ما دارند؛ تبدیل به بازار و فروشگاه صرف نشوند و بیشتر با نگاه مجموعه‌ای از اتفاقات فرهنگی به بهانه آستانه ماه محرم، باشد.

برگزاری چنین نمایشگاهی پاتوق نویسندگان، پژوهشگران و مخاطبینی که در این حوزه فعالیت می‌کنند می‌شوند و نقش چنین نمایشگاهی در ارتقای فرهنگ مذهبی و نشر کتاب‌های عاشورایی دارد چشمگیرتر خواهد بود.

کتاب‌های عاشورایی سهم کمی در میان برگزیدگان جشنواره معتبر کتاب دارند. مثلاً در جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی، یا کتاب سال حوزه یا سایر جشنواره‌ها. به نظر شما دلیل این موضوع به کم‌توجهی متصدیان این جشنواره‌ها به کتب عاشورایی بازمی‌گردد یا به ضعف در کیفیت این کتب؟

با توجه به اینکه در برخی جشنواره‌ها مثل کتاب سال، مجموعه گسترده‌ای از کتب با موضوعات و رشته‌های گوناگون ارائه می‌شود، بنابراین عدم انتخاب کتاب‌های عاشورایی به‌عنوان آثار برگزیده غیرطبیعی نیست. اما در برخی دیگر از جشنواره‌ها که به موضوع، نزدیک‌تر هستند مانند کتاب حوزه و کتاب دین، بیشتر به ضعف خود آثار برمی‌گردد و نباید این امر را متوجه مسئولان این جشنواره‌ها دانست، و واقعیت داستان این است که ما در حوزه عاشورا، سال‌هاست که حرف جدیدی در تحلیل واقعه عاشورا نداریم. و حرف‌های جدید بسیار نادر هستند و آنچه هست تکرار نظرات گذشته است. البته در برخی حوزه‌ها وضعیت پژوهش ما ارتقاء و رشد داشته، مثل مطالعات اجتماعی که در ده سال اخیر شکل‌گرفته و بعضاً پژوهش‌های تاریخی و همین‌طور در حوزه ادبیات. اما در بعضی از حوزه‌ها هم یا هنوز کاری صورت نگرفته و یا کارهایی هم که وجود دارد، پراکنده یا فرد محور است. یعنی برخی اشخاص بر اساس احساس و انگیزه شخصی به این حوزه ورود می‌کنند و هنوز در حوزه عاشورا خلاء داریم.

برخی از ناشران از استقبال نکردن دستگاه‌های توزیع، برای پخش کتاب‌های عاشورایی گلایه دارند. به نظر شما دلیل این موضوع کیفیت کتاب‌ها یا فضای حاکم بر شبکه‌ی توزیع یا عدم استقبال مخاطب هست؟

این امر یک پدیده تک عاملی نیست که بیشتر مخاطب را مؤثر بدانیم بلکه عوامل مختلفی دخیل هستند. یک مسئله این است که اولاً و متأسفانه بخش قابل‌ توجهی از تولید کتاب دینی ازجمله کتاب عاشورایی، حرفه‌ای و مطابق با استانداردهای نشر نیست. از درون ‌مایه، مضمون، کیفیت و غنای محتوایی گرفته تا شیوه آماده‌سازی و ارائه فیزیک ظاهری کتاب. و همچنین اصطلاحاً وجود کتاب‌های زرد مذهبی، باعث خراب شدن بازار و بدبین شدن مخاطب می‌شود؛ و نیز عرضه‌ کننده و توزیع‌ کننده کتاب که رغبت پیدا نمی‌کنند کتاب‌هایی باکیفیت پایین‌تر را عرضه کنند که بخشی از این امر بر می‌گردد به خود ناشران و پدیدآورندگان از نویسنده تا ناشر.

البته از طرف دیگر بدبینی ایجادشده سبب گردیده کتاب‌فروشی‌های غیرمذهبی یا کتاب‌فروشی‌های عمومی به عرضه آثار مذهبی و عاشورایی رغبت کمتری داشته باشند.

همچنین آثاری که عمدتاً با نگاه به وجه آیینی عاشورا و عزاداری‌ها نوشته‌شده‌اند بیشتر محدود به دوماه محرم و صفر هستند، این امر خود، یک گستره زمانی محدودی را تحمیل می‌کند که مانع از رغبت کتاب‌فروشی برای فعالیت در این حوزه است.

به نظر شما وجود فرآیند یا نهادی برای رصد راه بازار نشر کتاب‌های عاشورایی ضرورت دارد؟

من فکر می‌کنم بیشتر از اینکه دنبال حل مسئله از حوزه نهاد دولت به معنای عام آن باشیم باید در بدنه جامعه مخاطبان و تولیدکنندگان کتاب دنبال پاسخ این سؤال باشیم. اگر قرار است اتفاقی رخ دهد، باید در عرصه خود ناشران، پدیدآورندگان و نویسندگان کتاب باشد.

به نظر من تا زمانی که خودشان به این ضرورت نرسند که باید کیفیت کارشان را بالا ببرند و مخاطب، این تربیت غلط و ذائقه اشتباه و منحرف‌شده را نداشته باشد که به هر اثر ضعیفی به نام عاشورا و مذهب به او عرضه می‌شود، تن دهد، این اتفاق هرچه هم از بالا درست شود باز به نتیجه‌ای نمی‌رسد.

باید برخی تحولات جدی‌ و مبنایی در مخاطب، عرضه‌کنندگان و تولیدکنندگان آثار مذهبی شکل گیرد؛ و شاید جایگاه دولت یا یک‌نهاد رسمی حکومتی، صرفاً هماهنگ‌کننده و تصویب‌کننده باشد؛ و به نظر می‌رسد در حوزه فرهنگ و نشر عاشورایی اگر قرار است اتفاقی رخ دهد باید مردمی و صنفی باشد.

آیا شما از روند ممیزی محتوای کتاب‌های عاشورایی در وزارت ارشاد اطلاع دارید؟ در صورت مثبت بودن پاسخ بفرمایید ارزیابی شما چیست؟

معمولاً ذهنیت انسان به سمت این مسئله می‌رود که در حوزه‌هایی مثل ادبیات یا کتاب‌های تاریخی و سیاسی هم آن سویه‌های ایدئولوژیکی مدنظر نظام سیاسی اعمال شود؛ درصورتی‌که این تلقی ناقصی از موضوع است.
به نظر می‌رسد فارغ از این موضوع که متصدی مطلوب و اِعمال کننده برای این کار چه کسی هست؛ باید به سازوکاری فکر کنیم که هر اثری تنها به این دلیل که صرفاً در حوزه عاشورا است و یا پسوند یک اثر مذهبی را دارد منتشر نشود. انتشار آثار زرد مذهبی یا کم‌مایه و ضعیف در حوزه عاشورا باعث شده است که ذائقه مخاطب خراب‌شده و اثرات منفی آثار را در آیین‌های عزاداری نیز شاهد باشیم، در ادبیات عاشورایی و نوحه‌ها نیز دیده می‌شود این روند ادامه پیدا می‌کند.

به نظر می‌رسد که اگر قرار است موعظه‌ای باشد باید با کمک نهادهای کارشناس، متخصص و مسئول در راستای جلوگیری یا اصلاح روند تولید آثار عاشورایی ضعیف و بعضاً سخیفی باشد که در این موضوع تولید می‌شود.

محور اصلی محتوا در بین مجالس مذهبی، شعر و مقتل هست. حجم زیادی از تولیدات بازار را هم کتاب‌های عاشورایی یا شعر و مقتل به خود اختصاص داده است. از طرفی گروهی از صاحب‌نظران، تحت عنوان عاشورا پژوهان یا عاشورا نگاران، آثار فاخری را در این عرصه تولید کرده‌اند؛ آیا آثار تولیدشده توسط عاشوراپژوهان توانسته در کتاب‌های شعر و مقتل، اثر بگذارد؟

به نظر نمی‌آید که این‌طور باشد، یعنی ارتباط و تعامل به این صورت باشد که برخی به عنوان کارشناس پژوهش کنند و برخی از کسانی که اهل ذوق ادبی هستند از محصول پژوهش و کارشناسی آنها استفاده کرده و یک اثر ادبی و هنری تولید کنند. این امر بیشتر به خود شاعر برمی‌گردد که چقدر دغدغه داشته باشد تا ذوق ادبی و آفرینش ادبی – هنری خود را بر مطالعه یا پژوهش یک کارشناس در آن حوزه، مبتنی کند.
در این حوزه حتی بین خود پژوهشگران نیز یک‌رویه و رویکرد واحدی وجود ندارد، چراکه برخی واقعه عاشورا را یک استثناء و فراتر از پژوهش‌های تاریخی می‌دانند و انواع تأویلات و تفسیرهای عرفانی و مذهبی از ماجرا دارند و برخی دیگر واقعه عاشورا را در عین داشتن ابعاد مختلف دیگر، به‌عنوان یک پدیده تاریخی به آن می‌نگرند.

انتهای پیام/